Ҳар бир соҳанинг яратилиш тарихи, ривожланиш босқичлари мавжуд бўлгани каби ФҲДЁ (Фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш органлар) нинг ҳам ўз ўтмиши бор:
Инсоннинг туғилишидан сўнгги дақиқаларигача бўлган ҳаёти ФҲДЁ органлари фаолияти билан боғлиқ. Шунинг учун ФҲДЁ ходимларини мамлакатимиз фуқароларининг кўп авлодлари тақдирининг йилномачилари деб айтишимиз мумкин.
Фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш (ФҲДЁ) – фуқаро ҳаётидаги асосий воқеа (ҳолатларни фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш органлари томонидан мажбуран ёзма рўйхатга олиш).
Фуқаролик ҳолати ҳужжатлари — Инсон ҳаётидаги энг муҳим воқеа-ҳодисаларни акс эттирувчи ҳужжатлар. У фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш идоралари томонидан берилади. Фуқаролик ҳолатини қайд этиш ёзувлари аҳоли сони, таркиби, ёши, қариндошлик ва никоҳ муносабатларини аниқлашда асосий далил ҳисобланади.
1979 йилда Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Бош Ассамблеяси “Аёлларга нисбатан камситишнинг барча шаклларини йўқ қилиш тўғрисида”ги Конвенцияни қабул қилди. Ушбу Конвенциянинг 16-моддасида мамлакатлар никоҳни мажбурий фуқаролик рўйхатидан ўтказишни жорий этишни талаб қилади. Кўпгина мамлакатларда туғилиш, никоҳ ва ўлим каби баъзи ҳаётий воқеалар тўғрисида тегишли органларга хабар бериш тўғрисида қонуний талаб мавжуд. Аҳолининг умуммиллий реестрини яратган биринчи мамлакат 1539 йилда католик черковининг регистрларидан фойдаланган ҳолда Франция эди.
Франция миллий рўйхатдан ўтишни яратган биринчи мамлакат бўлиб, 1539 йилда Қирол Франсиск I «Виллерс-Коттер» Фармонида черков нафақаларини ҳимоя қилишга оид кенгроқ қонунчиликнинг бир қисми сифатида турли маҳаллий черков муассасаларида (асосан черковларда) фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этишни буюрди. Фармонда туғилган куннинг исботи сифатида камида сувга чўмиш реестрини ва ўлим санасининг исботи сифатида черков дафнлари реестрини яратиш белгиланган. Гарчи иккала регистр ҳам диний идоралар томонидан сақланган бўлсада, улар давлат нотариуси томонидан нотариал тасдиқланган, ҳар доим оддий одам ва маҳаллий қирол маъмурияти архивида сақланган.
Миллий рўйхатга олиш 1792 йилда Франция инқилоби даврида Франция Республикасининг буйруғи билан тўлиқ қонунийлаштирилди. Ушбу ёзувлар ҳозирги кунгача давом етиб келмоқда ва идоравий архивларда сақланмоқда. Фуқаролик ҳолати далолатномаларига туғилиш, никоҳ, ажралиш ва ўлим тўғрисидаги ёзувлар киради.
Буюк Британияда фуқаролик ҳолати далолатномаларини рўйхатдан ўтказиш биринчи марта Англия ва Уэлсда 1653 йилдаги “Никоҳ тўғрисида”ги қонунга биноан жорий қилинган бўлиб, у 1538 йилда белгиланган никоҳлар, туғилишлар ва дафн маросимларини расмий черковлардан фуқаролик ҳокимиятига черков руҳонийси билан эмас, балки тинчлик судьяси билан рўйхатдан ўтказиш мажбуриятини юклаган. 1660 йилда монархия тикланганидан кейин қонун бекор қилинди ва 1836 йилда “Туғилиш ва ўлимни рўйхатдан ўтказиш тўғрисида”ги қонун қабул қилинишидан олдин мажбурият белгиланган черковларга қайтарилди.
Россияда Октябрь инқилобидан олдин, 1722 йилдан бошлаб, фуқаролик ҳолати далолатномаларини рўйхатга олиш функцияларини турли конфессиядаги черковлар, синагогалар ва масжидлар амалга оширди. Руҳонийлар томонидан туғилиш, сувга чўмиш, ўлим ва дафн маросимларини қайд этиш Ғарбий Европада тарқатилди ва Пётр I Россияда шунга ўхшаш амалиётни жорий этишга қарор қилди. Давлат рўйхатга олувчиларнинг функциялари руҳонийлар томонидан амалга оширилган, шунинг учун сувга чўмиш ва дафн маросими ўша пайтдаги фуқаролик ҳолати далолатномалари рўйхатига тегишли эди, шунинг учун инсоннинг бутун ҳаёт йўлини қайд этиш схемасининг соддалаштирилган кулгили формуласи: “туғилган — сувга чўмган — турмуш қурган — омин” яратилди. Баъзи руҳонийлар, шунингдек, художўй ота-оналарнинг исмларини ва ҳатто черков сувга чўмиш ва дафн маросимларини ўтказиш учун лаъмонлар томонидан тўланган пул миқдорини ҳам ёзиб қўйишган.(Ҳозирги даврда — давлат божи, герб йиғими, пуллик хизмат).
1721 йилда Пётр I фармони билан черков институтлари давлат органлари тизимига киритилди ва Россия империясининг бутун православ аҳолиси яшаш жойидаги черков черковларига бириктирилди. 1722 йилдан бошлаб туғилганлар, никоҳлар ва ўлимлар туғилиш дафтарларида қайд этилган. Православ бўлмаганлар учун туғилиш ёзуви кейинроқ жорий қилинган (лютеранлар учун — 1764 йилда, католиклар учун — 1826 йилда, моҳаммедлар учун — 1828 йилда, яҳудийлар — 1835 йилда, қадимги имонлилар учун — 1874 йилда).
Никоҳнинг қонунийлиги, туғилиш ва ўлим фактлари Синоднинг (черковнинг энг нуфузли вакилларининг йиғилиши) 1724 йил 20 февралдаги қарорига мувофиқ тузилган туғилиш тўғрисидаги черков регистрларига ёзувлар билан аниқланди. Ҳар бир китоб маълумотларни ўз ичига олган уч қисмдан иборат эди:
– туғилганлик тўғрисида: туғилган санаси ва сувга чўмган санаси, исми ва фамилияси, яшаш жойи ва ота-онаси ва ота-онасининг дини, туғилишнинг қонунийлиги ва ноқонунийлиги;
– никоҳ тўғрисида: келин ва куёвнинг исми, фамилияси, яшаш жойи, миллати, диний эътиқоди, улар неча ёшда турмуш қурганлиги, никоҳ санаси, гувоҳларнинг фамилияси ва исмлари;
– ўлим тўғрисида: исми, фамилияси, яшаш жойи, вафот этганнинг ёши, ўлим санаси ва сабаби, дафн қилинган жой.
Ўзбекистон Миллий архивидаги «Бухоро Амири Қушбегиси архиви» сарлавҳаси билан И-126 фондда сақланаётган ҳужжатларни умумий тўққизта катта гуруҳга бўлиб ўрганиш мумкин. Юқоридагиларга асосланиб олтинчи катта гуруҳни айнан бизнинг мавзуга тегишли десак муболаға бўлмайди чунки 6-гуруҳ ҳужжатлари қуйидагилардан ташкил топган:
Расмий қозилик ҳуқуқини берувчи маншуралар, фуқаролик ишлари, улардан тушган ариза ва шикоятлар, даъво хатлари, иқрор хатлари, туғилганлик ҳақидаги гувоҳномалар, никоҳ хатлари, талоқ хатлари, меросни бўлиш ҳақидаги ҳужжатлар ушбу бўлимдан ўрин олган. Хулоса ўрнида айтишимиз мумкинки, демак бизда ҳам ФҲДЁ органи иш юритуви асосининг илк кўринишлари 1865 йиллар ва ундан ҳам олдинроқ йилларда мавжуд бўлганлигидан далолат беради.
Ҳар бир инсон шахс сифатида шаклландими демак унда ҳуқуқ пайдо бўлади. Бу ҳуқуқлардан фойдаланиш учун эса унинг шахслигини фуқаролиги тасдиқловчи ҳужжат бўлиши зарур. Инсон ҳаётидаги энг муҳим воқеа-ҳодисаларни акс эттирувчи ҳужжатларни ўз вақтида расмийлаштириб бориш, юзага келадиган ҳар қандай ҳуқуқнинг бошланғич далилидир.
Гулруҳ Имомова,
Бухоро вилоят Адлия бошқармаси
ФҲДЁ архиви 2-тоифали инспектори