Киберхавфсизлик рақамлаштириш жараёнидаги долзарб масалалардан бирига айланиб бораётганлиги ҳеч кимга сир эмас. Кибержиноятчилар томонидан инсонларнинг ишончига кириб, маълумотларни ўғирлаган ҳолда пул маблағларини ўзлаштириш ҳолатлари кўп учраб турибди. Қуйида шулардан бир нечтасини мисол тариқасида келтириб ўтамиз:
Банкдан сохта “СМС тажовузкорлар” жабрланувчиларнинг рақамига унинг картаси қулфланганлиги ҳақидаги матн билан СМС юборадилар. Охир-оқибат, банк ходими билан боғланишингиз керак бўлган телефон рақами кўрсатилади. Ишончли фойдаланувчи рақамни чақиради ва малакали “scammer”нинг қўлига тушади, унинг талабларини бажаради ва буни сезмасдан, махфий маълумотларини ва пулларини ишончли бўлмаган қўлларга ўтказади.
Маслаҳат: ҳеч қачон ва ҳеч кимга шахсий маълумотларингизни, шунингдек, ҳар қандай банк маълумотларини берманг!
Онлайн реклама тахталари ва онлайн-дўконларда арзон маҳсулотлар. Инсон кўпинча кўпроқ пул тежаш истаги билан ҳаракат қилади. Одамни кўпинча пулни тежаш истаги бошқаради, ундан маккор ва ёвуз одамлар фойдаланади. Улар мунтазам равишда маҳсулотларни эълонлар сайтига жуда рақобатбардош нархларда жойлаштирадилар, бу бозор ўртача қийматидан 30-40% паст бўлиши ҳам мумкин. Харид қилишнинг ягона шарти — картада кичик аванс қилишдир. Олдиндан тўловни олгандан сўнг, нафақат “сотувчи”, балки сайтдан эълон ҳам йўқолади.
Интернет тармоғи орқали Сиз жуда рақобатбардош нархларда сотиладиган янги дўконда товарларга буюртма беришда жуда эҳтиёт бўлишингиз керак. Кўпинча содда фойдаланувчилар олдиндан тўловни амалга ошириш орқали товарларга буюртма беришади ва натижада на товарни, на пулни олишади. Дўконнинг юридик манзилини, лицензияларини текширинг ва ҳақиқий харидорларнинг шарҳларини қидиринг.
Маслаҳат: агар сотувчининг ҳалоллигига 100% ишончингиз комил бўлмаса, харидларни фақат етказиб беришда нақд пул билан амалга оширинг!
“Virus-Ransomware” бутун дунёда “жабрланувчилар” компьютерига кирадиган ва барча сақланган маълумотларни хавф остига қўядиган ва ишни фалаж қиладиган барча файлларни шифрлайдиган “Ransomware” вируслари фаол равишда тарқатилмоқда. Барча ҳужжатларни қайтариш учун вирус крипто-валютага пул ўтказиш талаби билан хабар беради, шунинг учун уларни кузатиб бўлмайди. Фақат шарт бажарилгандан кейин сиз файлларга киришни давом эттира оласиз. Афсуски, аксарият ҳолларда барча маълумотлар “тўлов воситаси”ни тўлашдан кейин ҳам шифрланган ҳолда қолаверади. Маслаҳат: антивирусни барча қурилмаларда мунтазам янгилаб туринг!
Мобил иловаларни смартфонга ўрнатиш. Деярли ҳар бир замонавий одам смартфондан фойдаланади. Бу кибержиноятчилар учун яна бир фаолият соҳасига йўл очади. Шахсий маълумотларингизни ўғирлаш вариантларидан бири оддий дастурлар кўринишида зарарли дастурларни ўрнатишдир.
Маслаҳат: расмий “Google Play” ва “AppStore” иловалар дўконларидан ташқари бошқа манбалардан телефонга иловаларни ҳеч қачон юкламанг!
Ижтимоий тармоқларда кибернетика: Турли сўровларда иштирок этишда иложи борича эҳтиёт бўлишингиз керак. Кўпинча фирибгарлар машҳур банклардан бирининг номидан сўров ўтказадилар ва охирида совринни қўлга киритишни таклиф қиладилар. Ютуқни қабул қилишни тасдиқлаш учун фирибгарлар сизнинг банк мижози эканлигингизни тасдиқлаш учун ўз ҳисобларига маълум миқдорда пул жўнатишни сўрашади. Совринлар ўйинида иштирок этиш баҳонасида ҳеч қачон учинчи шахсларга пул юборманг. Банклар ҳеч қачон бундай ҳаракатлар талаб қилмайди. Ишончли фойдаланувчилардан маълумот олишнинг яна бир усули — танишиш ва шахсий маълумот олиш учун сохта шахсий профилларни яратишдир, бу сизнинг ҳақиқий молиянгизга кириш имконини беради.
Маслаҳат: алоқа жараёнида тажовузкор аста-секин шахсий масалаларга ўтади, шунинг учун онлайн танишлар билан эҳтиёт бўлинг ва шахсий маълумотларингизни ижтимоий тармоқлардаги шубҳали сўровларда ошкор қилманг!
“Freelancing” хизматлари ҳақида алдаш бутун дунё бўйича ўн миллионлаб одамлар учун даромад манбаи бўлди. Кўпинча оддий ва тез даромадга бағишланган рекламаларни ва барча сайтларни интернетда тез-тез учратиб туришингиз мумкин. Сизга мослашувчан жадвал, яхши мукофот ва ҳатто ижтимоий пакет таклиф этилади. Ишни бошлаш учун сиз ўқув материаллари ёки буюртмаларга кириш учун кичик тўловни амалга оширишингиз лозим бўлади. Агар “scammer” пул олганида, эҳтимол сиз иш ёки ўқув материалларини кўрмайсиз.
Маслаҳат: бундай таклифлардан эҳтиёт бўлинг, чунки кўпгина эркин алмашувларда сиз мутлақо бепул иш бошлашингиз мумкин.
Сохта онлайн кимошди савдолари. Интернет кимошди савдоси маҳсулотни арзонроқ нархда сотиб олиш учун яхши имкониятдир, аммо бу ерда сиз қармоққа тушишингиз мумкин.
Маслаҳат: лотга пул тикишдан олдин, сотувчининг рейтингини ва шарҳларни текширинг! Аукционларда — бу ҳалолликнинг энг муҳим кўрсаткичлари ҳисобланади. Кўп сонли шарҳлар ва битимлар ёки рейтингга эга бўлмаган сотувчиларнинг маҳсулотларига пул тикиш тавсия этилмайди.
Онлайн ўйинларни яхши кўрадиганлар билан алдаш. Кўпгина болалар ва ҳатто ёши катта одамлар ўйинларни яхши кўрадилар. Энг яхши бўлиш истаги, виртуал яхшиланишларни ва бошқа воситаларни сотиб олиш учун ўйин иловаларига пул сарфлашда ўзини намоён қиладиган қарамликни келтириб чиқаради. Пулни тежаш учун, кўпчилик бу пулни олдиндан тўлашни талаб қиладиган, аммо виртуал қийматларни бермайдиган алдоқчиларга қарши курашиш орқали арзонроқ бўлиши мумкин бўлган жойни қидиради.
Маслаҳат: агар фарзандларингиз онлайн ўйинларни ўйнашса, уларга кўпроқ эътибор беринг!
Контактсиз тўловларда фирибгарлик. Замонавий банк карталари тезкор тўловни амалга оширишга имкон берувчи чип билан жиҳозланган, картани терминалга олиб келсангиз, у маълумотни ўқийди ва ҳисобдан тегишли миқдорни ечиб олади. Энди бундай ўқиш қурилмалари нафақат дўконлар, балки фирибгарлар томонидан ҳам қўлланилади. Улар ўз-ўзидан ишлаб чиқарилган кўчма терминалларни кўтариб, картадан пулни ўғирлаш учун “жабрланувчилар”га суянишади.
Маслаҳат: ўзингизни ҳимоя қилиш учун кунлик тўловларни лимитга қўйинг!
Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш жоизки, ХХI асрда рақамли аср даври келди. Рақамли иқтисод, рақамли пул, рақамли жиноятчилик пайдо бўлди, буларга мослашишингиз лозим ва маълумотларингизни ижтимоий тармоқларга, турли хил сайтларга ва турли хил пул таклиф қиладиган платформаларга киритишда эҳтиёткор бўлишингиз тавсия қилинади.
Давид Мератов,
Давлат хизматларини ривожлантириш илмий-амалий маркази масъул ходими