“Маъмурий тартиб-таомиллар тўғрисида”ги янги Қонун лойиҳаси Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 19 майдаги ПФ–5997-сон Фармони билан тасдиқланган Маъмурий тартиб-таомиллар тўғрисидаги қонунчиликни такомиллаштириш бўйича қўшимча чора-тадбирларнинг 3-банди ижросини таъминлаш мақсадида ишлаб чиқилди.
Адлия вазирлиги томонидан ишлаб чиқилган янги Қонун давлат органлари томонидан фуқароларга ва тадбиркорларга нисбатан қарор қабул қилишнинг ягона ҳуқуқий стандартларини белгилайди ҳамда маъмурий жараёнларни бирхиллаштиришга хизмат қилади.
Қонун маъмурий актларни қабул қилиш, ўзгартириш, ижро этиш ва бекор қилишга қаратилган маъмурий тартиб-таомилларни амалга ошириш соҳасидаги муносабатларни тартибга солади.
Мазкур Қонунни ишлаб чиқишда кўплаб хорижий давлатлар, хусусан, Германия, Озарбайжон, Эстония, Латвия, Қозоғистон, Туркманистон, Арманистон каби давлатларнинг қонунчилик тажрибалари ўрганилди.
Амалдаги Қонун 7 та боб, 88 та моддадан иборат. Қонун 7 та боб 110 та моддадан иборат шаклда янги норма ва механизмлар ҳамда янги принциплар билан бойитилди.
Қонун амалдаги Қонундан 60 фоизга ўзгарди ва янгиланди. Қонун Олий Мажлис Қонунчилик палатасига киритилганда 111 моддадан иборат эди.
Маъмурий иш юритишда гувоҳ, эксперт, мутахассис ва таржимон қилган харажатларини тўлаш тартиби ва миқдорларини белгиловчи 37-модда Қонун матнидан чиқариб ташланди. Ушбу масалалар қонуности ҳужжатлари билан тартибга солиниши мақсадга мувофиқ деб топилиб, Қонундан чиқарилди.
Қонунни ишлаб чиқиш жараёнига вазирлик ва идораларнинг жами 14 нафар мутахассиси, шу жумладан, 4 нафар хорижий эксперт жалб этилди.
“Маъмурий тартиб-таомиллар тўғрисида”ги янги Қонунда қонуннинг кўлланиш соҳалари сезиларли даражада кенгайтирилди ва аниқлаштирилди.
Жумладан, Қонун фуқароларнинг пенсия таъминоти, солиқ ва божхона, давлат назорати ва текшируви, шаҳарсозлик режалаштириш, ер участкаларини ажратиш ва олиб қўйиш каби муносабатларга татбиқ этилиши аниқ белгиланди.
“Маъмурий тартиб-таомиллар тўғрисида”ги Қонуннинг қўлланилиши кенгайтирилган соҳалар
- Фуқароларнинг пенсия таъминоти
- Пенсияни тайинлаш, қайта ҳисоблаш ва тўлаш жараёнларида фуқароларнинг ҳолатини яхшилаш, Пенсия жамғармаси ходимлари айби билан ортиқча ҳисобланган пенсияларни қайтариб олишдан ҳуқуқий ҳимоя қилиш механизмларини белгилашга хизмат қилади.
- Солиқ ва божхона
- Солиқ ва божхона соҳасидаги ҳуқуқий муносабатлар ўз табиати бўйича маъмурий тартиб-таомиллар ҳисобланади. Солиқ ва божхона органлари солиқ ва божхона қонунчилигига риоя этилишини назорат қилиш бўйича юклатилган вазифаларни амалга ошириб, ўз фаолиятида солиқ назорати натижалари бўйича қарорлар чиқариш, юк божхона декларацияларини бекор қилиш ёки ўзгартириш, божхона тўловларини қайта ҳисоблаш ҳақида маъмурий актлар қабул қилади.
- Давлат назорати ва текшируви
- Давлат органлари томонидан амалга ошириладиган назорат тадбирлари тадбиркорларнинг ҳуқуқий ҳолатига тўғридан-тўғри таъсир кўрасатади. Бунда, айниқса, назоратчиларнинг маъмурий ихтиёрийлигини тартибга солиш орқали ушбу йўналишнинг шаффофлиги ва ҳисобдорлиги ошади.
- Шаҳарсозлик режалаштириш, ер участкаларини ажратиш ва олиб қўйиш
- Ер участкаларини ажратиш ва олиб қўйиш мулк ҳуқуқига дахл қилиш билан боғлиқ. Хусусан, ер участкасини олиб қўйишдан олдин уй-жой эгаси фикрини олиш, ишни кўриб чиқишда иштирок этиш ва материаллар билан танишиш, қарор ҳақида хабар бериш каби қоидалар шаҳарсозлик фаолиятини тартибга солишга қаратилган кафолатлар ҳисобланади.
Шунингдек, янги Қонун қуйидаги муҳим янги нормалар билан бойитилди.
Фуқароларнинг ҳуқуқлари ишончли ҳимоя қилинишини таъминлаш мақсадида лойиҳада мансабдор шахсларга ўзбошимчалик билан қарор қабул қилишни тақиқлаш, қонун ҳужжатларида мавжуд бўлган ҳуқуқни қўллашнинг рад этилишига йўл қўймаслик каби янги принциплар белгиланди;
Манфаатдор шахсни тинглаш жараёни аниқлаштирилиб, фуқаро манфаатига салбий таъсир кўрсатадиган қарор қабул қилинадиган бўлса, ушбу қарор қабул қилинишидан олдин фуқаро фикри тингланиши шартлиги белгиланди;
Ишончни ҳимоя қилиш принципи асосида фуқаролар давлат органининг қарорлари ва ҳаракатларининг қонунийлигидан келиб чиқиб иш тутишлари мумкинлиги белгиланди.
Шикоят қилиш ва даъво қилишнинг процессуал имкони тугаганда (3 ой) давлат органининг қарори шахс зарарига бекор қилиниши мумкин эмас ва бекор қилинган тақдирда компенсация тўланиши лозим.
Қонун лойиҳасида “умумий вакил” институти киритилмоқда. Бунда, битта мурожаат бўйича 50 ва ундан ортиқ фуқаро иштирок этаётган бўлса, улар томонидан умумий 1 та вакил тайинланиши белгиланди;
Маъмурий иш чўзилиб кетишининг олдини олиш мақсадида барча жараёнлар битта мажлис давомида амалга оширилишининг чоралари белгиланди;
(қарор оммавий тусга эга бўлганда, ер участкасига бўлган ҳуқуқни чекласа, фуқаро зарарига бекор қилинса, аризачи ишни мажлисда кўриб чиқиш талаби билан мурожаат қилса қарор қабул қилишдан олдин иш мажлисда ўрганилиши лозим).
Маъмурий актларнинг амалда белгиланган ёзма шаклга қўшимча равишда қонунчиликда белгиланган электрон, оғзаки, белгилар, имо-ишоралар ва сигналлар йўли билан, тасдиқловчи ҳужжат бериш ёки муайян ҳаракатларни амалга ошириш, шунингдек, автоматик воситалар йўли билан қабул қилиниши мумкинлиги белгиланди;
Қабул қилинган қарор ҳақида хабардор қилиш механизмларига жавобни ахборот технологиялари орқали юбориш (3 кун ичида етказилган ҳисобланади) ҳамда фуқарони шахсан хабардор қилиш имкони бўлмаганда, эълон орқали оммавий хабардор қилиш тартиби киритилди;
Маъмурий органлар ноқонуний маъмурий актлар билан манфаатдор шахсларга етказилган зарар учун қонунда белгиланган тартибда жавобгар бўлиши ўрнатилди.
(ноқонуний қарор қабул қилиниши оқибатида етказилган зарар давлат томонидан, тегишли органларнинг бюджетдан ташқари маблағлари ҳисобидан қопланади, кейинчалик айбдор шахсдан регресс тартибида ундириб олинади).
Давлат органи маъмурий иш юритишни тўхтатиб туриши шарт бўлган 5 та аниқ ҳолат кўрсатилди;
(иш билан боғлиқ масала судда кўриб чиқилаётган бўлса, фуқаро вафот этганда ёки тадбиркорлик субъекти тугатилганда, ариза берувчига хатоларни тўғрилаш ва етишмаётган ҳужжатларни тақдим этиш имконияти берилганда ва бошқа).
Давлат органининг қарори устидан судга шикоят қилишдан олдин бўйсунув бўйича юқори турувчи давлат органига мажбурий шикоят қилиш шаклидаги дастлаб судгача кўриб чиқиш тартиби белгиланди. Мазкур тартиб давлат органлари ходимларининг малакасини ошириш ҳамда низоларни ҳал қилиш механизмларини яхшилаш чоралари амалга оширилишини назарда тутган ҳолда лойиҳа қабул қилингандан 2 йил ўтгач кучга кириши белгиланди;
Фуқароларнинг ҳуқуқларини ишончли ҳимоя қилиш мақсадида маъмурий шикоят бўйича қарор уни берган манфаатдор шахснинг аҳволини шикоят қилинган маъмурий актга нисбатан ёмонлаштириши мумкин эмаслиги белгиланди;
Қонунда давлат органларига келиб тушган аризалар ва улар бўйича қабул қилинган қарорлар киритилишини назарда тутувчи “Оммавий реестр” институти белгиланди.
Қонун 2021 йил 24 сентябрда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси томонидан биринчи ўқишда қўриб чиқилиб, қонцептуал маъқулланди.
Шундан сўнг, Қонун Адлия вазирлиги ҳамда Олий Мажлиси Қонунчилик палатасининг Қонунчилик ва суд-ҳуқуқ масалалари қўмитаси томонидан хорижий экспертлар ва маҳаллий олимлар билан биргаликда 20 дан ортиқ учрашувлар, вебинар ва давра суҳбатлари ўтказилди.
Учрашувлар, вебинар ва давра суҳбатларида хорижий экспертлар ва олимлар томонидан билдирилган таклиф ва мулоҳазалар инобатга олинган ҳолда Қонун қайта кўриб чиқилди.
Қонун лойиҳасини иккинчи ўқишга киритишга тайёрлаш давомида асосан таҳририй ўзгартиришлар киритилди, амалдаги тартиб-таомиллар янада аниқлаштирилиб баён этилди.
Қонунни Қонунчилик палатасида иккинчи ўқишга тайёрлаш жараёнида киритилган ўзгартиришлар
Давлат фуқаролик хизматини тартибга соладиган қонунчилик барқарорлигини таъминлаш мақсадида Қонуннинг татбиқ этилиш соҳасидан “давлат хизматига қабул қилиш, ундан бўшатиш ва лавозимга кўтарилиш (лавозимдан тушириш)” қисми чиқариб ташланди.
Маъмурий иш юритиш иштирокчиси ва маъмурий органнинг ўзи маъмурий иш юритиш иштирокчиларидан далилларни талаб қилиш учун процессуал имкониятга ега бўлиши керак. Бироқ 42-моддада маъмурий органнинг ушбу далилларни тақдим этиш талабини бажармасликнинг ҳуқуқий оқибатлари белгиланмаган эди.
Шу билан бирга, далилларни тақдим этиш ҳақидаги ҳужжатнинг ҳуқуқий характери аниқлаштирилди. Шундан келиб чиқиб ушбу модда учинчи ва тўртинчи қисмлар билан тўлдирилди.
Манфаатдор шахсларни тинглаш амалга оширилмаслиги мумкин бўлган барча ҳолатларни тўлиқ қамраб олиш учун 57-модданинг тўртинчи қисми янги бандлар билан тўлдирилди:
– Давлат хизматлари марказлари ёки ЯИДХП орқали давлат хизмати кўрсатилганда (бундай ҳолларда қарор қабул қилинганидан кейин тинглаш қулайроқ);
– маъмурий ишни кўриб чиқиш пайтида тинглаш маъмурий иш юритишнинг мақсадига зид келганда. Масалан, давлат танловларининг барча турларида: давлат хизматига кириш учун танловда, давлат харидларини амалга оширишда, давлат хусусий шериклик, давлат томонидан танлов асосида имтиёз ва енгилликлар бериш, танлов асосида ер участкалари ажратиш ва бошқалар. Бундай ҳолларда манфаатдор шахсларни олдиндан тинглаш ғолибни холис аниқлашга халақит беради. Шунинг учун бундай ҳолларда тинглаш имконияти қарор қабул қилингандан кейин таъминланиши керак.
Қонун 2022 йил 8 февралда Олий Мажлис Қонунчилик палатаси томонидан иккинчи ва учинчи ўқишда кўриб чиқилиб, қабул қилинди ҳамда маъқуллаш учун Олий Мажлис Сенатига юборилди.
Бунёд Азизов,
Адлия вазирлиги бошқарма бошлиғи