Сўнгги йилларда олимлар компьютерларни кремний чипларида эмас, балки тирик инсон нейронларида ишлатиш ғоясини тобора жиддий муҳокама қилмоқда. Бундай тизимлар “нам темир” ёки биокомпютерлар деб аталади: улар илдиз ҳужайралардан ўстирилган, электр сигналларни қабул қила оладиган, уларни қайта ишлай оладиган ва жавобан фаолият кўрсата оладиган кичик мия ҳужайралари тўпламидир. Шу каби технологиялар келажак компьютерларининг асосига айланиши мумкин.

 

Мия ҳужайраларида ишлайдиган компьютер қандай ишлайди?

 

Нейронлар махсус қайта дастурланган, сўнгра нерв тўқимасига айлантирилган индукцияланган плурипотент илдиз ҳужайраларидан ўстирилади. Бу ҳужайралар электродлардан иборат панжара устига жойлаштирилади. Уларга электр импульслар юборилади, кейин уларнинг жавоблари қайд этилиб, алгоритмлар орқали рақамли маълумотга айлантирилади.

 

Энг кенг тарқалган ёндашув — мия органоидлари деб аталадиган уч ўлчамли нейрон кластерларини яратиш. Бу органоидларда турли ҳужайралар бўлади: нейронлар, астроситлар, олигодендроситлар ва бошқа ёрдамчи элементлар. Улар мини-нейрон тармоқларини ҳосил қилади.

 

Ўрганиш марказлари ва компаниялар шундай платформалар яратмоқда: улар орқали органоидларни масофадан “ижарага олиш” ва уларга интернет орқали электр сигналлар кўринишида вазифалар юбориш мумкин. Электр ўқиш ускуналари нейронларнинг умумий фаоллигини қайд қилади, машинавий ўқитиш эса кирувчи сигналларга мос барқарор жавобларни аниқлашга ёрдам беради.

 

Биокомпютер нима учун керак?

 

Тадқиқотчилар тахминан 10 000 нейронли кичик органоид Браилле ҳарфларини электр стимуляцияси характерига қараб фарқлай олишини кўрсатди. Бу эса оддий тасвирни таниш вазифасини бажара олишини билдиради. Бир нечта органоид жавоблари бирлаштирилса, аниқлик янада ошади — бу классик машинавий ўқитишдаги ансамбль моделларга ўхшайди.

 

Бошқа гуруҳлар ҳам нейрон тармоқлари Pong ёки Cartpole каби оддий видеоўйинларда виртуал обектларни бошқаришни ўрганиши мумкинлигини кўрсатди. Тўғри ҳаракатлар учун тартибли сигнал, хатолар учун эса тартибсиз сигнал берилади. Бунда асосий принсипц ишлатилади: нейрон тармоқлар барқарор ва “мукофотланадиган” натижага олиб келган фаолиятни такрорлашга интилади.

 

Биокомпютерларга қизиқишнинг энг катта сабаби — инсон миясининг улкан энергия тежамкорлиги. Мия атиги 20 ваттдан кам энергия сарфлайди, лекин сониясига тахминан 10¹⁸ операция бажаради. Суперкомпютерлар эса шунга тенг куч учун юзлаб мегаватт энергия талаб қилади. Агар тирик нейронларнинг камида бир қисми шундай самарадорликни бера олса, жуда кучли ва энергия тежайдиган компьютерлар юзага келиши мумкин.

 

Мия ҳужайраларида ишлайдиган компьютердан фойдаланиш ахлоқий жиҳатдан тўғрими?

 

Биокомпютерлар бўйича ҳаяжон билан бирга хавотирлар ҳам ортмоқда. Баъзи олимлар “банкадаги мия”, “ҳиссиёт” ёки “онг” борлиги ҳақидаги ҳаддан ташқари баёнотлар органоидлар бўйича тадқиқотлар учун қатъий чекловларга олиб келишидан қўрқмоқда. Кўплаб нейробиологлар эса шуни таъкидлашади: ҳақиқий миянинг мураккаб тузилишисиз нейронлардан иборат шарча ўйлайдиган ёки ҳис қиладиган нарса эмас.

 

Яна методологик танқидлар ҳам бор. Баъзи тадқиқотчилар ҳозирги тажрибалар ҳақиқий ҳисоблаш ёки ўрганишни эмас, балки оддий рефлектор жавобларни ёки статистик шовқинни кўрсатади деб ҳисоблайди. Масалан, Понг ўйинини “ўрганиш” ҳатто тирик бўлмаган оддий материалларда ҳам кузатилгани, бугунги биокомпютерларда ҳақиқий когнитивлик даражаси борлигидан шубҳа уйғотади.