Ушбу тадқиқотнинг долзарблиги постиндустриал давр тамойиллари ва қадриятларидан келиб чиққан ҳолда замонавий жамият ҳаётида таълимнинг алоҳида ўрни билан боғлиқ. Инсон салоҳиятининг сифати, одамларнинг табиий ва ижтимоий қийинчиликларга дош беришга тайёрлиги кўп жиҳатдан таълим тизими фаолиятининг самарадорлигига боғлиқ. Ўзбекистоннинг ҳозирги ривожланиш босқичида бўлган ижтимоий-иқтисодий шароитлар миллий таълим тизимини такомиллаштириш зарурлигига олиб келди.
Таълим жараёнининг сифати келажакда давлатнинг мутахассислар билан таъминланишига муқаррар равишда таъсир қилади ва шунинг учун бу муаммоларга алоҳида эътибор қаратиш лозим. Миллий таълимни такомиллаштириш жараёнида ҳар йили замонавий технологияларнинг аҳамияти ортиб бормоқда, уларнинг жорий этилиши таълимни модернизация ва ривожлантириш, шунингдек, бўлажак мутахассисларни тайёрлаш сифатини ошириш ва таълимни фанга яқинлаштиришга хизмат қилмоқда. Шу билан бирга, бундай технологиялар асосан таълим фаолиятига мавжуд ёндашувларни қайта кўриб чиқишни, шунингдек уларнинг жамият ва алоҳида ижтимоий гуруҳларга таъсирини таҳлил қилишни талаб қилади. Шу муносабат билан ўқув жараёнини технологиялаштириш ва унинг ижтимоий оқибатларини ўрганиш илмий тадқиқотнинг жуда долзарб йўналиши бўлиб кўринади. Ахборот инқилоби замонавий жамият ҳаётига тез кириб, унинг ҳаётининг турли соҳалари фаолиятини сезиларли даражада ўзгартирди.
Рақамлаштириш ахборот инқилобининг асосий таркибий қисмларидан бири сифатида нафақат таълим тизими механизмига мустаҳкам ўрнашиб олди, балки ушбу механизмни, таълимнинг моҳияти ва характерини тубдан ўзгартирди. Агар таълим тоифасини классик тушуниш ҳақида гапирадиган бўлсак, бу ўқувчи ўзлаштириши керак бўлган билим, кўникма, малака ва компетенциялар тизимини, шунингдек, ижодий фаолиятда тажриба ва дунёга қадрли муносабатни ўзлаштиришни англатади. Таълим бошқа фаолият турларидан олдин бўлиб, шахсни ижтимоийлаштиришда ҳам, жамият тараққиётида ҳам муҳим омил ҳисобланади. Замонавий жамият ҳаётида таълим муассасасининг роли ўсишда давом этмоқда.
Ш.М.Мирзиёев 2020 йил 25 январдаги 2020 йил учун энг муҳим устивор вазифалар ҳақидаги Олий Мажлисга Мурожаъатномасида ҳам мамлакатимизда рақамли иқтисоднинг ривожланиши бўйича қуйидагиларни айтиб ўтди: «Мамлакатимизда илм-фанни янада равнақ топтириш, ёшларимизни чуқур билим, юксак маънавият ва маданият эгаси этиб тарбиялаш, рақобатбардош иқтисодиётни шакллантириш борасида бошлаган ишларимизни жадал давом эттириш ва янги, замонавий босқичга кўтариш мақсадида мен юртимизда 2020 йилга «Илм, маърифат ва рақамли иқтисодиётни ривожлантириш йили “, деб ном беришни таклиф этаман “. Янги рақамли технологиялар ахборот жамиятининг асоси сифатида қабул қилинади. Ахборот жамияти – бу жамият аъзоларининг аксарияти ахборотни ишлаб чиқариш, сақлаш ва қайта ишлаш билан шуғулланадиган жамият деб таърифланади.
Ҳозирги вақтда кўплаб университетлар олий таълим муассасасининг ўқув жараёнида янги технологиялардан фойдаланиш бўйича аниқ рақамли стратегияларни ишлаб чиқмоқда. Шунинг учун ҳам таълим жараёнини рақамли ташкил этиш ва талабалар ва ўқитувчиларнинг рақамли компетенцияларини ривожлантириш, жамиятни рақамлаштиришни педагогик тадқиқотларнинг асосий мавзулари сифатида белгилаш зарур. Электрон «ақлли» қурилмалар ва сенсорлар, булутли технологиялар, илғор таҳлилий воситалар каби ривожланган технологиялар олий таълим мазмунини ўзгартирмоқда. Ушбу технологиялар ўқув жараёнини такомиллаштириш учун янги имкониятлар очади. Шу билан бирга, ўқитувчининг рақамли саводхонлиги муҳим аҳамиятга эга, бу «ўқитувчининг керакли натижаларга эришиш учун мавжуд технология ва қурилмалардан фойдаланган ҳолда билим ва кўникмаларини» ривожлантиради.
Замонавий шароитда университетлар талабаларга ўқув жараёнида рақамли технологиялардан максимал даражада фойдаланишни ўргатиш мажбуриятини олади. Тўғри таълим стратегиясини ишлаб чиқадиган университетлар талабалар ва профессор-ўқитувчилар билан ўзаро муносабатлар учун кўплаб қизиқарли янги имкониятларни очиши мумкин. Рақамли технологиялар ёрдамида аниқ натижаларга эришишнинг ягона йўли йўқ. Индивидуал ўқитувчиларга рақамли технологиялар билан ишлашнинг янги усулларини синаб кўриш имкониятини бериш ва уларга керакли ёрдамни бериш орқали ўқитувчилар малакасини ошириш коллежи ўзининг рақамли идентификаторига эга бўлган динамик муассасага айланиши мумкин. Рақамли асрдан фойдаланиш ҳар бир ўқитувчининг ўзига боғлиқ.
Ўзбекистон Республикасининг рақамли иқтисодиётни ривожлантириш дастурида таълим тизими учун кадрлар тайёрлаш масаласи асосий омиллардан бири сифатида киритилган. У инсон ресурслари ва таълимнинг қуйидаги асосий йўналишларини белгилайди:
- технология бўйича шахсан таълим бериш;
- мазкур йўналишлар бўйича чуқур билимга эга мутахассислар тайёрланиши мумкин бўлган таълим тизимини яратиш;
- олий таълим муассасаларида юқори малакали мутахассислар тайёрлаш;
- рақамли иқтисодиётни ҳар томонлама ўрганиш учун зарур бўлган замонавий илмий ва амалий адабиётларни яратиш;
- меҳнат бозори механизмларини ишлаб чиқиш;
- электрон платформа технологияларидан фойдаланган ҳолда иқтисодиётнинг турли тармоқларида миллий экотизимларни яратиш.
Шу боис республикамизда рақамли иқтисодиёт дастури яратилди ва муваффақиятли амалга оширилмоқда. Таълимни рақамлаштиришнинг энг муҳим чораси малакали кадрлар тайёрлаш ва рақамли ахборот инфратузилмасини яратиш бўлди. Шунинг учун ҳар бир университет ўқитувчиси ўз йўл харитасини ишлаб чиқди, бу эса таълим учун катта қизиқиш уйғотди. Рақамли инновациялар соҳасида ишлайдиган кадрлар тайёрланиши ва ўқитилиши керак. Рақамли эффектларнинг тарқалиши саноатга қараб фарқ қилади, шунинг учун ўқитиш рақамли иқтисодиётга мос келиши керак. Шундай қилиб, бизнинг тадқиқотимиз таълим соҳасини рақамлаштиришни холисона таҳлил қилишга уринишни амалга оширди ва мамлакатимиз таълим тизимида рақамлаштиришни ривожлантиришнинг қатор муаммолари ва истиқболларини аниқлаш имконини берди.
Рақамли инқилобни «қўллаб-қувватловчи» аргументлар орасида биз меҳнат бозоридаги туб ўзгаришларни, янги ваколатларнинг пайдо бўлишини, ҳамкорликни яхшилашни, фуқароларнинг масъулиятини оширишни, уларнинг мустақил қарорлар қабул қилиш қобилиятини таъкидлаймиз; таълим жараёнларини ўзгартириш, ахборотни топиш ва муаммоларни ҳал қилишда талабанинг ролини ошириш, мулоқот қобилиятлари ва ижодкорликни ривожлантириш; иқтисодий самарадорлик, вақт ва географик чегараларнинг йўқлиги, ўқитувчи ишини индивидуаллаштириш, оптималлаштириш имконияти.
Бироқ, чуқурроқ ўрганиб чиққач, бу далилларни унчалик аниқ талқин қилиш мумкин эмас. Жамият учун рақамлаштиришнинг хавф-хатарлари таълим, кейин эса бошқа барча ижтимоий муносабатларнинг инсонийлашуви, одамларнинг интеллектуал маданияти инқирозининг мумкин бўлган чуқурлашиши, уларнинг ижодий бўлиш қобилияти, қадриятларга асосланган прагматизм ва индивидуализмнинг кучайиши билан боғлиқ.
Маҳаллий таълим тизимида рақамлаштиришни ривожлантиришнинг яқин истиқболлари учта белгиловчи йўналишни ўз ичига олади:
– биринчидан, таълим муассасаларини юқори сифатли дастурий таъминот, таълим ресурсларидан фойдаланиш имконини берувчи ахборот тизимлари билан жиҳозлаш;
– иккинчидан, бу талаба ва ўқитувчининг билвосита ўзаро ҳамкорлигини назарда тутувчи ахборот (масофавий) технологияларни жорий этиш;
– учинчидан, таълим фаолиятини ташкил этиш ва ўқувчилар ва ўқитувчи ўртасидаги онлайн мулоқотни ташкил этиш имконини берувчи онлайн таълим (e-leaming). Албатта, рақамлаштиришнинг ривожланиши ўқитувчи ва талабаларга қўйиладиган талабларни ўзгартиради, янги ташкилий таълим тузилмаларини шакллантиришни рағбатлантиради. Рақамли таълим форматларини жорий этиш, шунингдек, таълим архитектурасида мураккаб ўзгаришларни, ўқитишнинг одатий шакллари ва усулларида муқаррар ўзгаришларни назарда тутади.
Юқорида айтилганларнинг барчасидан хулоса қилишимиз мумкинки, маҳаллий олий таълимни модернизация қилиш муқаррар, у замон билан ҳамнафас бўлиши керак, аммо инновациялар хавфини ҳисобга олиш ва ўз самарадорлигини исботлаган анъанавий таълим технологияларидан воз кечмаслик керак. Ўзбекистонда самарали таълим муҳитини шакллантиришда инновацион технологияларнинг муҳим роли аниқ, чунки улардан фойдаланиш билимларни ўзлаштириш даражасини оширишга, ўқувчиларнинг ижодий қобилиятларини ривожлантиришга, билимларни қўллашга тайёрликни шакллантиришга ёрдам беради, амалиётда назарий билим ва мустақил фикрлаш асосида. Бундан келиб чиқиб айтишимиз мумкинки, таълим фаолиятида инновацион технологиялардан фойдаланиш юқори малакали мутахассислар тайёрлашнинг зарурий шартидир. Шу билан бирга, инновацион технологиялардан фойдаланиш жараёнида жамият учун янги хавф-хатарлар пайдо бўлишини унутмаслик керак. Албатта, илмий таҳлил ва замонавий таълим муҳитини амалий ўзгартириш тажрибаси билан тақдим этилган уларнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олиш керак.
Таълим муассасаларининг яна бир муҳим гуруҳи минтақаларда интеллектуал марказлаштириш марказлари вазифасини бажариши керак бўлган университетлар бўлади. Университетларга онлайн таълим жараёнларини қўллаб-қувватлашга эътибор қаратишлари учун такомиллаштирилган университет функциялари билан таъминлаш муҳимдир. Бу таълим муассасаларининг вазифаси олий таълимни максимал қамраб олишни таъминлашдан иборат бўлиб, бу ҳозирги вақтда ҳар қандай ривожланган давлат аҳолиси учун ижтимоий мажбурият ҳисобланади.
2022 йил якунида «Ўзбекистонда замонавий рақамли муҳит» лойиҳаси тадқиқотчилари иш берувчилар, олий ва ўрта махсус таълим муассасалари ўқитувчилари ва талабалари ўртасида ўтказилган социологик сўров натижаларини тақдим этди. Сўровда қатнашган ўқитувчиларнинг ярмидан кўпи ва талабаларнинг деярли 90 фоизи онлайн таълим платформалари тақдим этаётган имкониятларни юқори баҳолайдилар, аммо анъанавий олий таълим талабалар учун устувор масала бўлиб қолмоқда.
Албатта, рақамли технологиялар таълим муассасасини катта даражада ўзгартирди ва таълим соҳасида ижтимоийлашувнинг янги шаклларини талаб қилади. Улар таълим олиш учун янги имкониятлар яратади, шу билан бирга жамият олдига янги вазифаларни қўяди, уларни қабул қилмасдан туриб, Ўзбекистон жаҳон миқёсида рақобатбардош бўлиб қола олмайди.
Хулоса ўрнида рақамли иқтисодиётни ривожлантириш иқтисодий-ижтимоий, сиёсий жиҳатдан кучли, бозор иқтисодиёти қонунлари тўлиқ амал қиладиган демократик давлат қуришга ҳамда мамлакатда ишбилармонлик муҳитини яхшилаш, тадбиркорлик фаолиятига кенг қулайлик яратиш ва уни юритишни соддалаштириш, янги инновацион ғояларни такомиллашувига хизмат қилувчи асосий воситалардан бири эканлиги билан алоҳида аҳамиятга эгадир. Шу билан бирга бу риовожланишнинг дастлабки босқичларидан бири бўлади.
Тошкент давлат юридик университети тютори
Муҳаммаджон Турсунов,