Бугунги кунда ёш авлодни тарбиялаш, уни вояга етгунга қадар илм, билим олиб комил инсон бўлиб етилишида албатта аввало оила, жамият ва давлатнинг тутган ўрни беқиёсдир.

Фарзанд дунёга келар экан, унга исм беришдан бошлаб унинг келажагини буюк инсонларга қиёслашдан ва албатта оилада имкон қадар унга барча шарт-шароитларни яратишдан бошлаймиз.

Давлатимизнинг бош қомуси ҳисобланган Конституциямиз билан ҳам оила, болалар ва ёшларга оид алоҳида боб билан нормалар киритилиб, ота-она, уларнинг ўрнини босувчи шахслар ва давлатнинг ёшларга оид мажбуриятлари, ҳуқуқ ва эркинликлари кафолатлари қонун даражасида белгилаб берилди.

Ёшларнинг илм олиши, эркин касб танлаши, алоҳида меҳнат шароитлари билан таъминланиши, меҳнат таътилини олишдаги имтиёзлар кафолатлари эса меҳнат қонунчилиги билан алоҳида нормалар билан қамраб олинди.

Хўш, ёшлар меҳнат қилишда қандай имтиёзларга эга, ўзи умуман ишга қабул қилишга неча ёшдан йўл қўйилади?

Ушбу саволларнинг жавобини Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодексидан излаймиз.

Меҳнат қонунчилигида 18 ёшга тўлмаган шахсларга бериладиган қўшимча кафолат ва имтиёзлар, улар меҳнатини ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солишнинг ўзига хос хусусиятлари таҳлил қилинган, жумладан Меҳнат кодексининг XV боби 411-422-моддалари 18 ёшгача бўлган ходимларнинг меҳнатини ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солишнинг ўзига хос хусусиятларига бағишланган бўлиб, унга кўра 18 ёшгача бўлган шахслар меҳнатга оид якка тартибдаги ҳуқуқий муносабатларда катта ёшдаги ходимлар билан тенг ҳуқуқларга эга бўлади, шу билан бирга меҳнатни муҳофаза қилиш, иш вақти, таътиллар ва бошқа меҳнат шарт-шароитлари соҳасида эса улар учун меҳнат тўғрисидаги қонунчиликда ҳамда меҳнат ҳақидаги бошқа ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган қўшимча имтиёзлардан фойдаланади.

Кодекснинг 4-моддасига асосан, меҳнат ва машғулотлар соҳасида ходимларнинг ҳуқуқларини меҳнатнинг муайян турига хос бўлган талаблар ёки юқорироқ ижтимоий ҳимояга муҳтож бўлган шахслар (оилавий вазифаларни бажариш билан банд бўлган шахслар, вояга етмаганлар, ногиронлиги бўлган шахслар, ҳомиладор аёллар ва бошқалар) тўғрисидаги алоҳида ғамхўрлик билан боғлиқ ҳолда асосланган тарзда фарқлаш, истисно этиш, уларга афзаллик бериш, шунингдек уларни чеклаш камситиш деб ҳисобланмайди.

Ишга қабул қилишга шахслар меҳнатга оид ҳуқуқ лаёқатига ва муомала лаёқатига эга бўлиши билан 16 ёшдан йўл қўйилади.

Ёшларни меҳнатга тайёрлаш учун умумий ўрта, ўрта махсус, касб-ҳунар таълим ташкилотлари, касб-ҳунар мактаблари, коллежлар ва техникумларнинг ўқувчиларини уларнинг соғлиғига ҳамда маънавий камол топишига зиён етказмайдиган, ўқитиш жараёнини бузмайдиган енгил меҳнатни ўқишдан бўш вақтида бажариши учун ишга қабул қилишга – улар 15 ёшга тўлиши билан ота-онадан бирининг (ота-онасининг ўрнини босувчи шахснинг) ёзма розилиги билан йўл қўйилади.

Маданий-томоша ташкилотларида, телевидение, радиоэшиттириш ташкилотларида ва бошқа ОАВда, шунингдек профессионал спортчилар билан ота-онанинг ҳар иккисининг (ота-она ўрнини босувчи шахснинг) розилиги ҳамда васийлик ва ҳомийлик органининг рухсати билан, соғлиғига ва маънавий камол топишига зиён етказмасдан асарларни яратиш ва (ёки) ижро этишда (кўргазмага қўйишда) иштирок этиш учун 15 ёшга тўлмаган шахслар билан меҳнат шартномасини тузишга йўл қўйилади.

Ушбу ёшга тўлганлар қабул қилиниши мумкин бўлган ишлар, касблар, лавозимлар рўйхатлари Вазирлар Маҳкамаси томонидан Ижтимоий-меҳнат масалалари бўйича уч томонлама республика комиссияси билан келишилган ҳолда тасдиқланади. Бундай ҳолда ходимнинг номидан меҳнат шартномасини унинг ота-онаси (ота-онасининг ўрнини босувчи шахс) имзолайди. Васийлик ва ҳомийлик органининг рухсатномасида ҳар кунлик ишнинг энг кўп йўл қўйиладиган давомийлиги ҳамда иш бажарилиши мумкин бўлган бошқа шартлар кўрсатилади.

Шу ўринда таъкидлаб ўтиш жоизки, 18 ёшга тўлмаган шахслар ишга қабул қилинганда дастлабки синов белгиланмайди.

18 ёшгача бўлган шахсларнинг меҳнатини меҳнат шароити зарарли ва (ёки) хавфли бўлган ишларда, ер ости ишларида, шунингдек бажарилиши уларнинг ҳаётига ва соғлиғига, хавфсизлигига ва маънавий жиҳатдан камол топишига зиён етказиши мумкин бўлган ишларда (тунги кафе ва клубларда, спиртли ичимликларни, тамаки маҳсулотларини, гиёҳвандлик ва психотроп моддаларни, токсик препаратларни ишлаб чиқариш, ташиш ҳамда сотиш ва бошқалар) қўллаш тақиқланади.

18 ёшгача бўлган ходимларнинг улар учун белгиланган йўл қўйиладиган энг кўп нормалардан ортиқ бўлган оғирликдаги юкларни кўтариши ва ташиши ҳам тақиқланади.

Иш вақтининг давомийлиги 16 дан 18 ёшгача бўлган ходимлар учун ҳафтасига 36 соатдан ошмайдиган, 15 дан 16 ёшгача бўлган шахслар учун эса ҳафтасига 24 соатдан ошмайдиган қилиб белгиланади.

Ўқув йили давомида ўқишдан бўш вақтида ишлаётган ўқувчиларнинг иш вақти давомийлиги ушбу модданинг биринчи қисмида тегишли ёшдаги шахслар учун назарда тутилган иш вақти энг кўп давомийлигининг ярмидан ошиши мумкин эмас.

Барчамизга маълумки Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 45-моддасига мувофиқ ҳар ким дам олиш ҳуқуқига эга, ёлланиб ишловчиларга дам олиш ҳуқуқи иш вақтининг давомийлигини, дам олиш ва ишланмайдиган байрам кунларини, ҳақ тўланадиган ҳар йилги меҳнат таътилини белгилаш орқали таъминланади. Шу ўринда, 18 ёшгача бўлган ходимларга давомийлиги камида 30 календарь кун бўлган йиллик меҳнат таътили берилади ва улар бу таътилдан йилнинг ўзлари учун қулай бўлган исталган вақтида фойдаланиши мумкин ва уларни йиллик меҳнат таътилидан чақириб олишга йўл қўйилмайди.

Энг муҳими, Бош қомусимизда болалар меҳнатининг боланинг соғлигига, хавфсизлигига, аҳлоқига, ақлий ва жисмоний жиҳатдан тўлақонли ривожланишига хавф солувчи, шу жумладан унинг таълим олишига тўсқинлик қилувчи ҳар қандай шакллари тақиқланади.

Хулоса ўрнида таъкидлаш жоизки, Асосий Қонунимизда ёшлар ҳуқуқ ва эркинликларининг кенг қамровда кўрсатилиши давлатимизнинг ёш авлодга яратиб берган улкан имкониятларидан далолатдир.

 

Элмурод Турсунов,

Қорақалпоғистон Республикаси

адлия вазири