Сўнгги йилларда давлат бошқаруви самарадорлигини ошириш, фуқароларга тез ва шаффоф хизматлар кўрсатиш масаласи глобал кун тартибига айланди.

Oyina.uz сайти давлат бошқарувида рақамлаштиришни жорий қилиш бўйича хорижий давлатлар тажрибасини ўрганди. Таҳлиллар Ўзбекистон ҳам бу борада муҳим қадамларга интилаётгани, бироқ халқаро рейтинглар ҳали ҳам бу йўлда анча иш қилиш кераклигини кўрсатди.

Жаҳон Банкининг 2023 йилги “Governance Indicators”  маълумотига кўра, Ўзбекистоннинг “Regulatory Quality” (меъёрий бошқарув сифати) кўрсаткичи - 0,58 ни ташкил этиб, 2022 йилги (-0,55) кўрсаткичидан бироз пастроқ. Бу дунё бўйича ўртача кўрсаткич (-0,03) билан таққослаганда, сезиларли даражада яхшиланиш зарурлигини кўрсатади.

2024 йилги Иқтисодий эркинлик индексига кўра, Ўзбекистон дунё мамлакатлари орасида 103-ўринни эгаллаган. Бу рейтинг бизнес юритиш, инвестициялар ва тартибга солиш тизимининг соддалиги бўйича мамлакатда ҳали муҳим имкониятлар мавжудлигини, шу билан бирга, ислоҳотлар бошланганига қарамай, бюрократик тўсиқлар фуқаролар, кўплаб тадбиркорлар ва инвесторлар учун ҳануз муҳим муаммо бўлиб қолаётганини кўрсатади.

Бироқ бу муаммо фақат Ўзбекистонга хос эмас. Кўплаб давлатлар ўз вақтида бюрократик тўсиқларни енгиб, фуқароларга тезкор, адолатли ва самарали хизмат кўрсатиш тизимини йўлга қўйган. Қуйида шундай беш мамлакат – Эстония, Сингапур, Дания, Грузия ва Жанубий Корея мисолида қандай ёндашувлар иш бергани таҳлил қилинади.

Эстония: Рақамли давлат – рақамли фуқаролик

Эстония бугун дунёнинг энг илғор рақамли давлатларидан бири ҳисобланади. Бу ерда 99% давлат хизматлари – солиқларни тўлаш, бизнесни рўйхатдан ўтказиш, тиббий ретсептц олиш, ва ҳаттоки сайловда иштирок этиш ҳам электрон шаклда бажарилиб, ягона e-ID тизими орқали бошқарилади.

Эстония фуқароси бюрократик навбатлар, кўп босқичли имзо тўплаш каби муаммоларни аллақачон унутган: “X-Road” деб номланган платформа орқали давлат идоралари ўзаро ахборот алмашади. Бу тизим “once-only principle” – яъни фуқаро бир маълумотни фақат бир марта тақдим этади – тамойилига асосланади.

Бундай тизим Эстония давлат аппаратини енгиллаштириб, коррупция хавфини камайтиради ва хизмат кўрсатиш сифатини кескин оширади. Эстония 2024 йилда БМТнинг e-Government Development Index рейтингида энг юқори ўринни эгаллаган.

Сингапур: Сунъий интеллект ва ахлоқий бошқарув уйғунлиги

Сингапур бюрократияни қисқартиришни фақат тезлик мақсадида эмас, фуқарога ишонч берувчи восита сифатида ҳам кўради. Давлат хизматлари тобора АИ ёрдамида бошқарилмоқда. Мисол учун, солиқ тизимида, уй-жой масалаларида ёки лицензиялашда чат-ботлар ва автоматик алгоритмлар орқали хизмат кўрсатиш жорий этилган.

Сингапур “Model AI Governance Framework” орқали сунъий интеллектдан фойдаланишда ахлоқий мезонларни белгилаб қўйган. Бу орқали шаффофлик ва адолат тамойиллари сақланади. Шунингдек, давлат хизматларида киберхавфсизлик ва шахсий маълумотларни ҳимоя қилиш бўйича қатъий назорат мавжуд.

Сингапур модели шуни кўрсатадики, рақамли ислоҳот фақат технология эмас, у фуқаролик ишончи ва давлат этикаси билан чамбарчас боғлиқ.

Дания: Ягона портал, ягона тизим

Данияда фуқаролар учун барча асосий хизматлар – соғлиқни сақлаш, солиқ, ижтимоий нафақа ва бошқа кўплаб тизимлар ягона рақамли платформа – “borger.dk” орқали тақдим этилади. Бу фуқарога давлат билан мулоқотда соддалик ва аниқлик беради.

Дания e-ҳукуматда фойдаланувчи қулайлигини биринчи ўринга қўйган. Ҳар бир хизмат аниқ тартибда, тушунарли тил ва визуал интерфейс орқали кўрсатилади. Натижада фуқароларнинг давлатга нисбатан ишончи ошиб, шикоятлар камайган.

БМТнинг 2024 йилги e-Government рейтингида Дания энг юқори ўринни эгаллади. Уларнинг ёндашуви шуни кўрсатадики, бюрократияни камайтириш учун технология етарли эмас, технологияни қандай қулай ва шаффоф қилиш муҳим.

Грузия: Минимал давлат аралашуви – максимал натижа

Грузия 2000 йилларда кескин ислоҳотлар йўлига ўтиб, бюрократик тизимни тубдан ўзгартирди. Лицензия ва рухсатномаларнинг 90% қисқартирилди. Кўплаб хизматлар учун ягона марказлар, бизнес очиш, ҳужжат олиш, сольиқларни ҳал қилиш бир жойда амалга ошириладиган “one-stop-shop” офислари ташкил этилди.

Яна бир муҳим қадам – ер кадастри ва бошқа муҳим реестрлар блоcкчаин технологияси асосида рақамлаштирилди. Бу коррупция хавфини кескин камайтириб, фуқаролар ҳуқуқи ҳимоясини соддалаштирди.

Шу тариқа, Грузия модели давлат аралашувининг камайиши орқали самарадорлик ва иқтисодий эркинликни ошириш мумкинлигини яққол намоён этди.

Жанубий Корея: АИ билан бошқариладиган бюрократия

Корея Республикаси бюрократик жараёнларни АИ ва big data ёрдамида оптималлаштириш йўлини танлаган. Давлат идораларидаги иш жараёнлари, масалан, мурожаатларни кўриб чиқиш ёки таҳлил қилиш босқичлари, сунъий интеллект ёрдамида тезлаштирилмоқда.

2025-йилдан бошлаб AI Framework Act кучга киради. Бу қонун АИ тизимларининг хавфсизлиги, масъулияти ва шаффофлигини белгилайди. Бу орқали АИ технологиялари ёрдамида бошқарув автоматлаштириларкан, фуқароларнинг ҳуқуқлари ҳам ҳимояланади.

Корея тажрибаси шуни кўрсатадики, АИ технологиялари бюрократияни камайтириши мумкин, лекин у фақат аниқ қонунчилик ва масъулиятли бошқарув мавжуд бўлгандагина ишлайди.

Бюрократияни камайтириш бўйича дунё тажрибаси турлича, лекин уларнинг барчасида бир умумий тамойил мавжуд: фуқарога қулайлик, хизмат кўрсатишда тезлик ва бошқарувда шаффофлик. Эстония технологияга таянади, Сингапур эса этика ва хавфсизликни устун қўяди. Дания интерфейс соддалигини, Грузия соддалаштирилган тартибни, Жанубий Корея эса АИ имкониятларини синовдан ўтказмоқда.

Ўзбекистон учун бу тажрибалар фақат намуна эмас – стратегик йўналишлардир. Бюрократия фақат кўп босқичли жараён эмас, у фуқарога қандай хизмат кўрсатилаётганини акс эттирувчи кўзгу ҳамдир. Шундай экан, ислоҳотлар йўлида энг асосий савол – давлат хизматлари фуқарони қулайлик билан кутиб оладими ёки йўқ – деган савол бўлиши керак.