Меҳнат муносабатларига киришаётган ҳар бир шахс меҳнатга доир қонунчилик билан юзлашади. Мазкур муносабатларнинг асосини ходим ва иш берувчи ўртасида имзоланадиган меҳнат шартномаси ташкил этади. Меҳнат шартномаси ходим ва иш берувчи ўртасида ҳуқуқ ва мажбуриятларни белгилайдиган келишув бўлиб, юридик кучга эга.

Меҳнат шартномасига асосан ходим иш берувчининг манфаатларини кўзлаган ҳолда меҳнат вазифаларини бажаради, ички меҳнат тартиби қоидаларига риоя қилади. Иш берувчи эса шартномага мувофиқ иш билан та’минлайди, иш ҳақини ўз вақтида тўлайди.

Меҳнат кодексида меҳнат шартномаси билан бир қаторда жамоа шартномаси, тўлиқ шахсий ёки жамоавий моддий жавобгарлик тўғрисидаги шартномалар,ишлаб чиқариш таълими шартномаси ва бошқаларни ажратиш мумкин.

Меҳнат шартномаларининг ўзига хос мазмунига қараб, уларни икки гуруҳга ажратиш мумкин: ходимнинг меҳнат фаолияти тўғрисидаги шартномалар ва ходимнинг таълим ва меҳнат фаолияти тўғрисидаги шартномалар.

Шартноманинг иккинчи гуруҳида малака ошириш тўғрисидаги шартномалар билан бир қаторда меҳнат муносабатлари билан чамбарчас боғлиқ бўлган ишлаб чиқариш таълими шартномаларини ҳам белгилайди.

Шартномаларнинг юқоридаги таснифлари у ёки бу даражада мавжуд бўлиш ҳуқуқига эга, чунки улар турли мезонларга асосланади ва меҳнат қонунчилигидаги шартномавий тартибга сольишнинг бутун доирасини акс эттиради. Ишлаб чиқариш таълими шартномаси меҳнат қонунчилигида мустақил шартнома тури ҳисобланади.(Меҳнат кодексининг 22-боби)

Агар меҳнат муносабатларининг предмети жонли меҳнат бўлса, у ҳолда ўқувчи муносабатларининг предмети ма’лум бир касб (мутахассислик) бўйича ўқитишдир.

Ишлаб чиқариш таълими шартномасининг предмети замонавий тил билан айтганда, меҳнат эмас, балки касбий меҳнатга тайёргарликдир, иш эса фақат ўқитиш мақсадига хизмат қилади ва муайян ишлаб чиқариш самарасини олиш учун мўлжалланмаган.

Талаба меҳнатни бажаришдан озоддир. Унинг ўқиш режими, иш режимидан фарқли ўлароқ, ички тартиб-қоидалар билан эмас, балки ўқув режаси ва жадвали билан тартибга сольинади ва иш ҳақи миқдори тўғридан-тўғри сарфланган меҳнат миқдори ва сифатига боғлиқ эмас.

Меҳнат кодексида мустақил ишлаб чиқариш таълими шартномаси сифатида ажратиб кўрсатилган, у меҳнат шартномасидан фарқли ўлароқ, маълум бир тартибга сольиш ва мазмунга эга бўлиб, маълум бир иш учун ишни бажариш билан эмас балки меҳнат функцияси, янги касб, мутахассислик, малакани эгаллаш билан тавсифланади.

Ушбу шартнома махсус  ишлаб чиқариш таълими ҳуқуқий муносабатларини келтириб чиқаради, бу эса меҳнат қонунчилиги доирасида талабанинг (талабанинг) ва ходимнинг ҳуқуқий ҳолатини ҳуқуқий тартибга солишнинг барча хилма-хиллигида тавсифловчи турли хил келишувлар бўлиши мумкинлигини кўрсатади.

Юқоридагиларни ҳисобга олган ҳолда, биз талаба шартномасини меҳнат шартномасидан фарқлаш имконини берадиган ва уни меҳнат шартномаси билан бир қаторда меҳнат ҳуқуқида мустақил шартнома тури сифатида кўриб чиқиш имконини берувчи қуйидаги хусусиятларни аниқлаш мумкин.

Биринчидан, ишлаб чиқариш таълими шартномасининг предмети меҳнат шартномасидан фарқли ўлароқ, иш берувчи томонидан ташкил этилган маълум бир касб, мутахассислик, малакага эга бўлган талабани касбга ўқитиш (қайта тайёрлаш) бўлиб, бунда меҳнат шартномасининг предмети ходимнинг ҳаётий меҳнати ҳисобланади. Муайян иш берувчининг умумий ишлаб чиқариш жараёнида маълум бир меҳнат функцияси.

Иккинчидан, ишлаб чиқариш таълими шартномаси тарафлари талаба (иш қидирувчи; маълум бир ташкилотнинг ходими) ва иш берувчидир. Гарчи баъзи ҳолларда ушбу шартномаларнинг томонлари (ходим ва иш берувчи) бир-бирига тўғри келса-да, бу шартномаларнинг предмети ва мазмуни бир-биридан фарқ қилади.

Учинчидан, ишлаб чиқариш таълими шартномасининг мазмуни унинг шартларидан иборат бўлиб, унда меҳнат шартномасидан фарқли ўлароқ, талабани янги касбга, мутахассисликка, малакага касбий тайёрлаш (қайта тайёрлаш) бўйича томонларнинг ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятлари киради. унинг мазмуни ушбу иш берувчи учун меҳнат функтсияларини тўғри бажариш учун томонларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини ўз ичига олган шартлар тўпламидир.

Тўртинчидан, талабалар ўртасидаги муносабатларнинг пайдо бўлишининг асосини талабалар шартномаси, меҳнат муносабатларининг пайдо бўлишига эса меҳнат шартномаси ташкил этади.

Ишлаб чиқариш таълими шартномаси иш берувчи ва талаба ўртасидаги келишув сифатида белгиланиши мумкин, унга кўра иш берувчи талабани маълум бир касб, мутахассислик, малака бўйича касбга тайёрлаш, қайта тайёрлашни ташкил этиш мажбуриятини олади. Уни муваффақиятли тугатгандан сўнг, талабани олган касби, мутахассислиги, малакаси бўйича иш билан таъминлаш, талабага стипендияни ўз вақтида ва тўлиқ ҳажмда тўлаш, шунингдек талаба томонидан кўрсатмалар бўйича амалий машғулотларда бажарган ишига ҳақ тўлайди. Иш берувчининг талабига меҳнат қонунчилиги ва меҳнат қонунчилиги нормальари, жамоавий шартномалар, норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни ўз ичига олган бошқа меъёрий ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган кафолатлар билан та'минлаши ва талаба ишлаб чиқариш таълими шартномаси шартларини виждонан бажариш мажбуриятини олади. Томонлар белгилаган муддатда шахсий тайёргарликдан ўтиш ва эгаллаган касби, мутахассислиги, малакасига мувофиқ ушбу шартномада белгиланган муддатларда меҳнат шартномасини тузиш ва иш берувчига шартномада белгиланган муддатда ишлашини назарда тутади.

Ишлаб чиқариш таълими шартномаси асосида ўқувчилар ишлаб чиқариш таълимининг обектларига қараб касбий фаолият билан боғлиқ бўлган жойларда ўз касбий малакаларини оладилар.

Бундай ташкилий шаклга биз лабораториялар, дала шароитлари, ўқув цехлари, корхона цехлари, ишлаб чиқариш таълими шартномасига мувофиқ келадиган ўқувчилар учун ажратилган жойлар шунингдек ишлаб чиқаришни таълимини ишлаб чиқариш жараёни билан боғлиқ жойларни мисол қилиб айтишимиз мумкин.

Улуғбек Уролов,
“Адолат” миллий ҳуқуқий ахборот маркази
масъул ходими