Меҳнат қонунчилиги ҳар бир фуқаронинг меҳнатга оид ҳуқуқ ва эркинликларини кафолатлайдиган муҳим ҳуқуқий соҳадир. Ўзбекистон Республикасида бу соҳани тартибга солувчи асосий ҳужжат — Меҳнат кодекси бўлиб, 2023 йил 30 апрелдан бошлаб янги таҳририда кучга кирди. Янги кодекс бозор иқтисодиёти, рақамлашув, меҳнат миграцияси ва инсон ҳуқуқларига доир халқаро стандартларни ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқилган. Бироқ амалиётда ҳали ҳам қатор муаммолар мавжуд бўлиб, уларни бартараф этиш меҳнат муносабатларида ҳаққонийлик ва барқарорликни таъминлаш учун зарурдир.

Қонунчиликнинг умумий тавсифи

Янги Меҳнат кодексида қатор муҳим янгиликлар жорий этилди:

- Электрон меҳнат шартномалари тузиш имконияти;

- Иш берувчи ва ишчи ўртасидаги муносабатларни келишув асосида эркин белгилаш;

- Ҳомиладор аёллар ва болали оналарнинг меҳнат ҳуқуқларини кенгроқ ҳимоя қилиш;

- Масофавий ва вақтинчалик иш турларини қонун доирасига киритиш.

Ушбу янгиликлар бозор иқтисодиёти шароитида самарали меҳнат муносабатларини йўлга қўйишга қаратилган.

Амалий муаммолар

Ҳар қанча ислоҳотлар амалга оширилмасин, меҳнат муносабатлари соҳасида қатор тизимли муаммолар сақланиб қолмоқда. Улар қуйидагилардан иборат:

1. Норасмий меҳнат (қора бозор) масаласи

Ўзбекистонда норасмий (шартномасиз) меҳнат билан банд бўлган шахслар сони юқори. Бундай ҳолларда ишчилар меҳнат тўловлари, таътил, касб касалликлари ёки бахтсиз ҳодисаларда ҳимоясиз қолади. Бу Меҳнат кодекси нормаларининг амалда бажарилмаслигини кўрсатади.

2. Меҳнат муҳофазасидаги камчиликлар

Айрим корхоналарда меҳнат муҳити ва хавфсизлик талабларига риоя этилмаслиги ҳолатлари учраб турибди. Корхона раҳбарлари томонидан меҳнат муҳофазасига оид таълим, текширув ва тўловлар етарли даражада таъминланмаган.

3. Ҳомиладор аёллар ва ёш оналарнинг ҳуқуқлари

Амалий ҳолатда иш берувчилар кўпинча ҳомиладор аёлларни ишдан бўшатиш, уларни қабул қилмаслик ёки эҳтиётга чиқаришга уриниши кузатилади. Бу эса Меҳнат кодексида назарда тутилган ҳуқуқларнинг бузилишига олиб келади.

4. Маошлар тўловида кечикиш ва шаффофлик етишмаслиги

Баъзи ҳолларда давлат ва хусусий секторда иш ҳақи кечикиб тўланади ёки маошлар расмий ҳисобдан кам кўрсатилади. Бундай амалиётлар ишчиларнинг ижтимоий муҳофазасини сусайтиради.

5. Меҳнат инспекциялари фаолиятининг самарасизлиги

Текширувчилар сони ва уларнинг ҳуқуқий ваколатлари чекланганлиги сабабли, кўплаб меҳнат ҳуқуқи бузилишлари жиловланмайди. Бу иш берувчилар томонидан кодекс талабларига беэътибор муносабат пайдо қилишга олиб келмоқда.

Ечимлар ва таклифлар

Юқоридаги муаммоларни бартараф этиш учун қуйидаги чора-тадбирларни амалга ошириш мақсадга мувофиқ:

1. Норасмий меҳнатни қисқартириш

- Электрон меҳнат шартномалари мажбурийлиги;

- Иш берувчиларни расмий бандликка рағбатлантирувчи солиқ имтиёзлари;

- Шартномасиз меҳнат учун жавобгарликни кучайтириш керак.

2. Меҳнат муҳофазасини кучайтириш

- Ҳар бир корхонада меҳнат хавфсизлиги бўйича мутахассис бўлиши шарт;

- Корхоналардаги меҳнат муҳитини электрон равишда назорат қилиш тизимларини жорий этиш;

- Меҳнат муҳофазаси соҳасида мунтазам ўқув семинарлар ташкил этиш зарур.

3. Аёллар ҳуқуқларини таъминлаш

- Аёлларни ҳимоя қилувчи қонунлар ижросини назорат қилиш механизмлари мустаҳкамланиши;

- Оналарга қулай иш шароити (масофавий иш, қисқа иш куни, болалар боғчаси) яратиш бўйича давлат дастурлари қабул қилиниши керак.

4. Маош ва ижтимоий кафолатлар

- Иш ҳақини банк орқали тўлашни мажбурий қилиш;

- Маош миқдорини камайтирмасдан белгиланган стандартларга мувофиқлаштириш;

- Ҳар ойда меҳнат тўловларининг тўлиқ ҳисоботини олиш мажбуриятини қонунга киритиш.

5. Меҳнат инспекциясини ислоҳ қилиш

- Инспекцияга кўпроқ мустақиллик ва техник имкониятлар бериш;

- Ишчилар шикоятини онлайн қабул қилиш ва назорат қилиш платформаларини яратиш;

- Инспекторларнинг малакасини ошириш ва коррупцияга қарши чораларни кучайтириш.

Хулоса

Ўзбекистондаги меҳнат қонунчилиги сўнгги йилларда сезиларли даражада такомиллашди, аммо унинг ижросидаги муаммолар унинг самарадорлигига тўсқинлик қилмоқда. Норасмий меҳнат, меҳнат муҳофазасидаги етишмовчиликлар, аёллар ҳуқуқларининг бузилиши каби ҳолатлар қонун ижросини кучайтириш зарурлигини кўрсатади. Шу боис, фақат қонун қабул қилиш эмас, балки унинг амалий ижросини таъминлаш механизмларини такомиллаштириш давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан бири бўлиши лозим. Меҳнат муносабатларида адолат ва қонунийликни таъминлаш орқали фуқароларнинг ишончини ошириш мумкин.

Фаррух Халиков,
"Адолат" МҲАМ ходими