Мулк ҳуқуқи ҳар бир давлатнинг ҳуқуқий тизимида марказий ўрин эгаллайди. У шахсларнинг моддий бойликларга бўлган ҳуқуқий муносабатларини тартибга солади ва иқтисодий тараққиётнинг асосий пойдеворларидан бири ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасида мулк ҳуқуқи Конституция, Фуқаролик кодекси ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар билан кафолатланган ва ҳимоя қилинади.

1. Мулк ҳуқуқи тушунчаси ва мазмуни

Мулк ҳуқуқи — мулкдорнинг мол-мулкка нисбатан тасарруф этиш, фойдаланиш ва эгалик қилиш ҳуқуқларини ўз ичига олган асосий реал ҳуқуқ ҳисобланади.

Мулк ҳуқуқининг асосий таркибий қисмлари:

▪️Эгалик қилиш — мол-мулкни ўз ихтиёрида ушлаш ҳуқуқи;

▪️Фойдаланиш — мулкдан унум олиш, фойда кўриш;

▪️ Тасарруф этиш — мулкни бошқа шахсга ўтказиш, ижарага бериш, совға қилиш ёки йўқ қилиш ҳуқуқи.

2. Мулк шакллари

Ўзбекистон Республикасида Конституция (12-модда) ва Фуқаролик кодексида мулкнинг қуйидаги шакллари эътироф этилган:

▪️ Давлат мулки — давлат муассасалари, ер, табиий ресурслар ва стратегик объектлар;

▪️Хусусий мулк — жисмоний ва юридик шахсларга тегишли мол-мулк;

▪️Умумий (аралаш) мулк — давлат ва хусусий сектор иштирокидаги мулк шакллари (масалан, қўшма корхоналар).

3. Мулк ҳуқуқининг ҳуқуқий кафолатлари

Фуқаролик кодекси (часть 2, модда 163–168) ва Конституция (36-модда) мулк ҳуқуқини даволаб бўлмас ҳуқуқ сифатида эътироф этади. Мулк ҳуқуқига тажовуз жиноий ва маъмурий жавобгарликка олиб келади.

Давлат томонидан кафолатланган ҳуқуқлар:

▪️ Мулкни суд орқали ҳимоя қилиш;

▪️ Ноқонуний тортиб олишга қарши туриш;

▪️Мулкни ҳеч қандай асоссиз миллийлаштириш ёки реквизиция қилиш мумкин эмас (фақат суд орқали ва тўлиқ компенсация билан).

4. Ерга мулк ҳуқуқи ва махсус тартиб

Ўзбекистонда ер — давлат мулки ҳисобланади, фақат фуқаролар ва юридик шахсларга умрбоқий ёки вақтинча фойдаланиш, ижара ёки мерос қилиб қолдириш ҳуқуқи берилиши мумкин.

2021 йилдан бошлаб хусусий шахсларга ер участкаларини хусусийлаштириш бўйича қонунлар қабул қилинди, бу эса мулк ҳуқуқини янада мустаҳкамлади.

5. Актуал муаммолар ва ривожланиш йўналишлари

▪️Хусусий мулкни ҳимоя қилиш механизмидаги мукаммаллик етишмаслиги

▪️Судлар орқали мулк ҳуқуқини амалий ҳимоя қилишдаги тўсиқлар

▪️Давлат органларининг айрим ҳолларда хусусий мулкка ноқонуний аралашувлари

Ислоҳотлар:

▪️Электрон рўйхатдан ўтказиш (E-Hujjat, кадастр тизими)

▪️Мулкий низоларни ҳал қилиш бўйича махсус тижорат судлари фаолияти

▪️Халқаро инвестиция муҳитини яхшилаш мақсадида кафолатларни кучайтириш

Мулк ҳуқуқи – шахсий эркинлик, иқтисодий тараққиёт ва демократик жамият асосларидан биридир. Ўзбекистон Республикасида ушбу ҳуқуқнинг ҳуқуқий асослари мустаҳкамланиб бораётган бўлса-да, унинг амалиётда тўлиқ таъминланиши — суд-ҳуқуқ тизими, давлат органлари фаолияти ва жамоатчилик назорати билан узвий боғлиқ. Бу йўналишдаги ислоҳотлар, нафақат ҳуқуқий кафолатларни, балки фуқароларнинг давлатга бўлган ишончини ҳам мустаҳкамлайди.

Фаррух Халиков,
"Адолат" МҲАМ ходими