Жиноят ҳуқуқи — бу фуқаролар, жамият ва давлат манфаатларини ҳимоя қилиш, жиноятларни аниқлаш, уларни содир этган шахсларга жазо тайинлаш орқали жамиятда тартиб ва хавфсизликни таъминлашга хизмат қиладиган ҳуқуқий соҳадир. Ўзбекистон Республикасида жиноят ҳуқуқи 1994 йилда қабул қилинган ва 1995 йил 1 апрелдан амал қила бошлаган Жиноят кодекси орқали тартибга солинади.

Жиноят ҳуқуқининг асосий вазифалари

Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексида белгилаб қўйилган вазифалар қуйидагилардан иборат:

1. Жиноятлардан профилактика қилиш — жамиятда жиноят содир этилишининг олдини олиш;

2. Адолатли жазо тайинлаш — ҳар бир жиноят учун унга мос келувчи, қонунга асосланган жазо белгилаш;

3. Фуқароларни ҳуқуқбузарликдан ҳимоя қилиш — шахс, жамият ва давлат манфаатларини муҳофаза қилиш.

Жиноят ҳуқуқининг принциплари

Ўзбекистон Республикасининг жиноят ҳуқуқи қуйидаги асосий принципларга асосланади:

Қонунийлик — фақат қонун билан жиноят деб топилган ҳаракат жазога тортилади.

Адолатлилик — жазо фақат содир этилган жиноятга мос равишда тайинланиши лозим.

Инсонпарварлик — жазо инсон қадри-қимматига зид бўлмаслиги керак.

Айбсизлик презумпцияси — шахс айбдор деб топилиши фақат суд қарори орқали мумкин.

Жазони индивидуаллаштириш — ҳар бир ҳолатда жазо шахснинг айби ва ҳолатини ҳисобга олган ҳолда белгиланади.

Жиноят тушунчаси ва унинг таркибий қисмлари

Жиноят — бу шахс, жамият ёки давлатга қарши қаратилган, қонун билан таъқиқланган ва жазо билан таҳдид солинган айбли ҳаракат (ёки ҳаракатсизлик) ҳисобланади. Жиноят таркиби қуйидаги қисмлардан иборат:

1. Объект — жиноят қаратилган ижтимоий муносабатлар (масалан, инсон ҳаёти, мулк, давлат бошқаруви).

2. Субъект — жиноят содир этувчи шахс (акслотинча 14 ёшдан ёки 16 ёшдан катта бўлиши керак).

3. Объектив томон — жиноятнинг содир этилиш шакли (ҳаракат ёки ҳаракатсизлик).

4. Субъектив томон — шахснинг ички муносабати (қасд ёки эҳтиётсизлик).

Жиноят турлари

Жиноятлар жамиятга хавф даражасига қараб қуйидагича туркумланади:

Оз аҳамиятли жиноятлар (масалан, майда фирибгарлик);

Умумий хавфли жиноятлар (масалан, ўғрилик, безорилик);

Оғир жиноятлар (масалан, босқинчилик, товламачилик);

Аниқ оғир жиноятлар (масалан, одам ўлдириш, терроризм).

Жазо турлари

Жиноят кодексига кўра, жиноят содир этган шахсларга қуйидаги жазо турлари қўлланилиши мумкин:

— Жарима

— Мажбурий ишлар

— Озодликни чеклаш

— Озодликдан маҳрум қилиш

— Муддатсиз озодликдан маҳрум қилиш (айрим оғир ҳолатларда)

Хулоса

Ўзбекистон Республикасида жиноят ҳуқуқи – фуқаролар хавфсизлигини, жамиятда тинчлик ва барқарорликни таъминлашнинг асосий воситасидир. Унинг мақсади фақат жазо бериш эмас, балки жиноятчиликни олдини олиш, ижтимоий адолатни таъминлаш ва шахсларни тўғри йўлга бошлашдан иборат. Ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни ошириш орқали жамиятда жиноятчилик даражасини камайтириш мумкин.

Фаррух Халиков,
"Адолат" МҲАМ ходими