Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик ҳуқуқ тизимида адолат ва мувозанатни таъминловчи муҳим ҳуқуқий механизмлардан бири — бу асоссиз бойлик орттириш тизимидир. Унинг моҳияти шундаки, ҳеч бир шахс бошқаларнинг ҳисобидан, яъни қонун ёки битимда назарда тутилмаган асосларсиз мулкий фойда кўришга ҳақли эмас. Бу қоида жамиятда қонунийликни, мулкий муносабатларда тенглик ва виждонни таъминлашга хизмат қилади.

Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексида ушбу тизим ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солинган бўлиб, унинг амалиётдаги аҳамияти катта. Қуйида ушбу нормалар таҳлил қилиниб, уларнинг мазмуни ва ҳуқуқий оқибатлари мисоллар ёрдамида ёритилади.

Асоссиз бойлик орттириш тушунчаси ва умумий қоидалар

Фуқаролик кодексига мувофиқ, шахс бошқа бир шахснинг ҳисобидан қонун ёки битим асосисиз мол-мулкни эгаллаб олса ёки тежаб қолса, бу ҳолат асоссиз бойлик орттириш деб ҳисобланади ва мол-мулкни қайтариш мажбурияти вужудга келади.

Бу норма нафақат шахснинг ўзи орқали амалга оширилган ҳолатларга, балки учинчи шахс ҳаракатлари натижасида бойлик орттириш ҳолларига ҳам тааллуқлидир. Шунингдек, агар бойликни эгаллаш асоси кейинчалик бекор қилинса (масалан, битим ҳақиқий эмас деб топилса), қайтариш мажбурияти сақланиб қолади. Айтайлик, А фуқаро Б фуқаро фуқародан автомобиль сотиб олди, аммо кейинроқ суд ушбу битимни ҳақиқий эмас деб топди (масалан, А сотув вақтида ёшга тўлмаган бўлган). Бу ҳолда А асоссиз бойлик орттирган ҳисобланади ва у автомобилни ёки унинг қийматини Б га қайтариши лозим.

 

Асоссиз бойликни қайтариш тартиби

Асоссиз бойликни қайтаришнинг тартиби қуйидагича белгиланган. Агар мулк асл ҳолатида сақланган бўлса, у ҳолда айнан шу шаклда жабрланувчига қайтарилади. Агар мулк йўқолган ёки бузилган бўлса, унинг қўлга киритиш пайтидаги бозор қиймати тўланиши керак (ФК 1025-1026-моддалари).

Агар бойликни олган шахс унинг асоссизлигини билган ҳолда ўз вақтида қайтармаган бўлса, кейинчалик мол-мулк қиймати ўзгариши натижасида етказилган зарар учун ҳам жавоб беради. Мисол учун, фуқаро банк ҳисоб рақамига адашиб 5 миллион сўм ўтказди. Агар банк бу маблағ ўзиники эмаслигини билиб туриб, уни қайтармаса, у нафaқaт 5 миллионни, балки фойдаланганлиги учун фоиз ва инфляция натижасидаги зарарни ҳам тўлаши мумкин.

Ҳуқуқни асоссиз бериш ва олинмаган даромадлар

Агар шахс ҳақиқий бўлмаган мажбурият асосида ўз ҳуқуқини бошқасига берса, бу ҳуқуқ қайтарилиши лозим. Шунингдек, асоссиз бойлик олган шахс мол-мулкдан келган даромадни ҳам жабрланувчига қайтариши шарт (ФК 1027-1028-моддалари). Агар бир шахс нотўғри юридик маслаҳатга кўра ўзининг мулк ҳуқуқини бошқа шахс номига расмийлаштириб берса, кейинчалик у бу ҳаракат асоссиз бўлганини исботлаб, ҳуқуқни қайта тиклашни ва мулкдан келган даромадни талаб қилиши мумкин.

Харажатларнинг ўрнини қоплаш

Асоссиз бойликни қайтаришда мулкни асраш ёки сақлаш учун қилинган зарур харажатлар жабрланувчи томонидан қопланиши мумкин. Бироқ бу ҳуқуқ фақат виждонан ҳаракат қилган шахсларга тегишли. Агар у мулкни билиб туриб қайтармаган бўлса, харажатларни қоплаш ҳуқуқидан маҳрум бўлади (ФК 1029-модда). Масалан фуқаро асоссиз равишда олинган уйни вақтинча сақлаб, унга таъмир киритди. Агар у уйни виждонан қайтарса, қилган таъмир харажатларини талаб қилиши мумкин. Аммо агар у уйни қайтаришни кечиктирган бўлса, бу ҳуқуқдан маҳрум бўлади.

Қайтариб берилмайдиган асоссиз бойлик ҳолатлари

Айрим ҳолларда асоссиз орттирилган бойликни қайтариш талаб этилмайди. Улар жумласига қуйидагилар киради:

— ижро муддати келмаган мажбурият бўйича берилган мол-мулк;

— даъво муддати ўтгандан кейин бажарилган тўловлар;

— иш ҳақи, пенсия, нафақа, алимент каби турмуш воситаси бўлган маблағлар (агар виждонсизлик бўлмаса);

— хайрия ёки ихтиёрий берилган мулк.

Бу ҳолатлар фуқароларнинг ижтимоий ҳимоясини таъминлаш ва турмуш воситаларини қонуний муҳофаза қилишга қаратилган.

Хорижий тажриба

Асоссиз бойлик орттириш концепцияси фақат Ўзбекистонда эмас, балки дунё юридик амалиётида ҳам умумэътироф этилган тамойилдир. Германия фуқаролик кодексида “ungerechtfertigte Bereicherung” (асоссиз бойитиш) тушунчасини белгилайди — шахс асоссиз бойлик орттирган бўлса, уни қайтариши шарт. Францияда ҳам “enrichissement sans cause” — яъни “асоссиз бойиш” концепцияси бўлиб, у мулкий адолатни тиклаш воситаси ҳисобланади. Англия ҳуқуқида эса “unjust enrichment” тизими қўлланилиб, “бир шахс бошқасининг ҳисобидан сабабсиз бойишга ҳақли эмас” деган принцип устувордир.

Бу мисоллар шундан далолат берадики, асоссиз бойликни қайтариш қоидаси умуминсоний ҳуқуқий қадрият сифатида қабул қилинган.

Хулоса

Асоссиз бойлик орттириш тизимининг асосий мақсади — мулкий муносабатларда адолат ва қонунийликни тиклашдир. У қонунсиз бойиш ҳолатларини бартараф этиш орқали жамиятда тенглик ва ишонч муҳитини яратади.

Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексидаги мазкур нормалар иқтисодий муносабатларда мувозанатни сақлаш, мулк ҳуқуқининг дахлсизлигини таъминлаш ва фуқароларнинг қонуний манфаатларини ҳимоя қилишда муҳим аҳамият касб этади.