Оила жамиятнинг энг муҳим бўғини ҳисобланади. Унда тарбия, ахлоқ, маънавият ва инсонлараро муносабатлар шаклланади. Бироқ, афсуски, айрим ҳолларда оила муҳити зўравонликка асосланган муносабатларга айланиб, аъзоларнинг жисмоний ва руҳий соғлиғига салбий таъсир кўрсатади. Оилавий зўравонлик нафақат шахсий ҳаётга, балки бутун жамият тараққиётига ҳам хавф туғдиради. Шу сабабли, Ўзбекистон Республикасида оилавий зўравонликка қарши кураш ва унинг олдини олиш масаласи давлат сиёсатининг муҳим йўналишларидан бирига айланган.

Ўзбекистон Республикаси қонунчилигида оилавий зўравонликка қарши кураш

Ўзбекистонда оилавий зўравонликка қарши курашиш мақсадида қатор норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинган. Жумладан:

1. «Аёллар ва эркаклар учун тенг ҳуқуқ ва имкониятлар кафолатлари тўғрисида»ги Қонун (2019 йил)
Бу қонун ижтимоий тенгликни таъминлаш ва дискриминациянинг олдини олишга қаратилган. У тенг ҳуқуқли муносабатлар орқали оилада зўравонликни камайтиришга хизмат қилади.

2. «Хотин-қизларни зўравонликдан ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Қонун (2019 йил)
Мазкур қонун оилавий зўравонлик тушунчасини аниқ белгилаб, унинг турлари — жисмоний, руҳий, иқтисодий ва жинсий зўравонлик каби шаклларини ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солади. Шунингдек, жабрланган шахсларга ҳимоя ордери бериш, вақтинча бошпана билан таъминлаш ва ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш каби чоралар назарда тутилган.

3. Маъмурий ва жиноий жавобгарлик
Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексга ва Жиноят кодексига киритилган ўзгартишлар асосида, оилавий зўравонлик ҳолатлари алоҳида жавобгарликка тортилади. Масалан, доимий таъқиб (преследование), таҳдид ва калтаклаш ҳолатлари учун жазо чоралари белгиланган.

Қонунчиликдаги ютуқлар ва муаммолар

✅ Ютуқлар:

▪️Қонунларда оилавий зўравонликнинг кенг қамровли таърифи берилиши;

▪️ Ҳимоя ордери тизимининг жорий қилиниши;

▪️Зўравонликдан жабрланганларга ҳуқуқий ва психологик ёрдам кўрсатиш марказларининг ташкил этилиши.

⚠️ Муаммолар:

▪️Қонунларнинг амалиётда тўлиқ ва самарали ишламаслиги;

▪️Айрим ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ходимларининг етарли даражада тайёрланмаганлиги;

▪️Жамиятдаги стереотиплар: зўравонликни “ички оилавий масала” сифатида қабул қилиш;

▪️Қишлоқ жойларда аёлларнинг ҳуқуқий онгининг пастлиги ва ёрдам сўрашдан чўчиши.

Оилавий зўравонликнинг олдини олиш бўйича чоралар

— Профилактика тадбирлари: Маҳалла, таълим муассасалари ва ННТлар орқали фуқаролар ўртасида ҳуқуқий тарғибот ишларини кучайтириш.

— Ижтимоий хизматлар: Вақтинча бошпана, бепул юридик ёрдам ва психологик кўмак марказларининг самарали ишлашини таъминлаш.

— Ички ишлар органлари ҳамкорлиги: Зўравонликка қарши тезкор жавоб бериш гуруҳларининг ишини кучайтириш.

— Ахборот кампаниялари: Масс-медиада зўравонликка қарши кенг жамоатчиликни жалб қилувчи акция ва кўрсатувларни йўлга қўйиш.

Халқаро тажриба (қисқача)

Туркияда 6284-сонли Қонун оилада зўравонликка қарши кучли ҳуқуқий ҳимоя тизимини назарда тутади. Скандинавия мамлакатларида эса гендер тенглиги ва таълим орқали зўравонлик даражаси паст. Ўзбекистон ҳам бу давлатларнинг профилактика ва ҳимоя механизмларини ўрганиб, ўз тизимини янада такомиллаштириши мумкин.

Хулоса ва таклифлар

Оилавий зўравонлик — жамиятнинг барқарорлигига таҳдид солувчи жиддий муаммо. Ўзбекистон Республикасида бу борада муайян ҳуқуқий база шаклланган бўлса-да, унинг самарадорлиги амалий механизмларга боғлиқ. Қуйидаги таклифларни бериш мумкин:

1. Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ходимларини махсус тайёрлаш курсларига жалб қилиш;

2. Жабрланганлар учун қўллаб-қувватлаш марказларини ҳар бир туманда ташкил этиш;

3. Қонун устуворлигини таъминлаш орқали зўравонларга нисбатан жазо муқаррарлигини кучайтириш;

4. Жамиятдаги анъанавий қарашларни ўзгартиришга қаратилган маънавий-маърифий ишларни фаоллаштириш.

Ф.Халиков,
"Адолат" МҲАМ ходими