Тошкент давлат юридик университетида (ТДЮУ) ҳужжатлар билан ишлаш (иш юритиш) ва уларни айлантириш жараёнлари сўнгги йилларда тўлиқ рақамли асосга ўтказилди. 2020 йилдан эътиборан университетда анъанавий қоғоз ҳужжатлар алмашинувини босқичма-босқич қисқартириш ва электрон шаклга ўтиш чоралари амалга оширила бошланди. Бу ишлар Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 9 декабрдаги ПҚ–4546-сон қарорида белгиланган вазифалар ижроси доирасида ташкил этилди.

Мазкур қарор билан давлат органлари ва ташкилотларида “эскирган бюрократик усулларда иш юритиш, шу жумладан ҳужжатлар айланмасига замонавий ахборот технологияларини жорий қилиш даражасининг пастлиги, қоғозбозлик ҳажмининг юқорилиги” каби муаммолар танқидий қайд этилиб, уларни бартараф этиш чоралари белгиланган эди.

Жумладан, қарорда 2021 йил 1 январдан бошлаб барча давлат органлари ва уларнинг тизим бўлинмалари ўртасидаги ҳужжат алмашинуви ва ҳисобот юритиш фақат электрон шаклда амалга оширилиши шартлиги қатъий белгиланди.

Мазкур талабларга мувофиқ, ТДЮУ раҳбарияти 2020-йилдан бошлаб университетда ҳужжатларни электрон кўринишда тайёрлаш, жўнатиш ва қабул қилиш инфраструктураси жорий этишга киришди. Дастлаб айрим ички буйруқ, фармойиш ва хатлар электрон тарзда расмийлаштирилиб синовдан ўтказилди. 2021 йилдан эътиборан эса университетнинг барча бўлинмалари ўзаро ёзишмаларни ва ҳисоботларни тўлиқ электрон тизим орқали амалга оширадиган бўлди. Бу жараёнда Идоралараро электрон ҳужжат алмашинуви тизими (“Ijro.gov.uz” ҳамда “Edo.ijro.uz” платформалари)дан фойдаланилди.

Натижада 2021 йилга келиб ТДЮУда иш юритиш тўлиқ электрон шаклга ўтказилиб, ички ва ташқи ҳужжат айланиши рақамли кўринишда изчил йўлга қўйилди. Таъкидлаш жоиз, Ўзбекистон қонунчилигига биноан электрон ҳужжатлар расмий қоғоз ҳужжатлар билан тенг юридик кучга эга эканлиги белгилаб қўйилган. Хусусан, 2004 йил 29 апрелдаги “Электрон ҳужжат айланиши тўғрисида”ги Қонуннинг 7-моддасига мувофиқ электрон ҳужжат қоғоз ҳужжатга тенглаштирилади ва у билан бир хил юридик кучга эга.

Шунингдек, электрон рақамли имзо билан тасдиқланган электрон ҳужжатлар қонуний тасдиқланган имзо ва муҳрга эга қоғоз ҳужжатлар билан баробар аҳамият касб этади. Шу ҳуқуқий базага таянган ҳолда, ТДЮУда электрон иш юритишнинг жорий этилиши барча ҳужжатларнинг ҳуқуқий мақоми сақланган ҳолда рақамли шаклда олиб борилишига имкон берди.

Университетда ҳужжатлар билан ишлаш ягона электрон номенклатура асосида йўлга қўйилган. Яъни, барча буйруқ, фармойиш, хат, ҳисобот каби ҳужжат турлари ягона тасниф ва индекслаш тизими бўйича рўйхатга олинади. Ҳужжатлар йиғмажилдларининг электрон шаклдаги ягона рўйхати ишлаб чиқилиб, барча бўлимлар фаолиятида қўлланилмоқда. Бу эса ҳужжатларнинг номланиши, рақамлантирилиши ва сақланиш жойини белгилашда ягона тартибни таъминлайди.

Ягона номенклатура асосида ишлаш ҳужжатларнинг изчил тизимлаштирилишини йўлга қўйиб, уларнинг келгусида қидируви ва архивланишини анча осонлаштиради. Электрон тизим жорий қилинишидан олдин ҳам ҳар йили университетда ҳужжатлар номенклатураси тасдиқланиб келинар эди. Эндиликда эса бу жараён рақамли платформа доирасида амалга оширилмоқда. Масъуллар электрон тизимда янги иш юритиш йилига доир номенклатурани шакллантиради, у тегишли тартибда келишилиб, электрон тасдиқланади. Сўнгра барча ҳужжатлар айнан шу тасдиқланган электрон номенклатурага мувофиқ равишда жамланиб боради.

Ҳужжатлар номенклатурасининг электрон шаклга ўтказилиши ва ягона тизимда юритилиши нафақат университет ичидаги тартиб-интизомни мустаҳкамлади, балки ТДЮУнинг идоравий электрон архив тизимига интегратсияцлашуви учун ҳам замин яратди. “Ўзархив” агентлиги томонидан ишлаб чиқилган идоравий электрон архив ахборот тизими орқали ташкилотларда номенклатура асосида электрон ҳужжатлар шакллантириш ва уларни архивга топшириш имкониятлари яратилгани барчамизга маълум.

ТДЮУ ҳам ушбу илғор тизим талаблари асосида ўз ҳужжатларини тартибга солмоқда. Ягона электрон номенклатура туфайли университет миқёсида ҳар бир ҳужжатнинг ўзига хос коди ва жойлашуви аниқ бўлиб, бу келажакда уларни давлат архивларига топширишда ва рақамли архив базасида излашда юқори самарадорлик беради.

ТДЮУда охирги йилларда электрон архив базасини шакллантиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда.

Университет Ташкилий-назорат ва стратегик режалаштириш бошқармаси ташаббуси билан мавжуд қоғоз ҳужжатлар босқичма-босқич рақамли кўринишга ўтказилди.

Хусусан, университет архив фондида мавжуд бўлган ўқув жараёнига оид буйруқлар, профессор-ўқитувчилар таркибига доир ҳужжатлар, буйруқ ва фармойишлар нусхалари рақамлаштирилиб, электрон базага жойлаштирилган.

Бундан мақсад ҳужжатларнинг ягона электрон хотирасини яратиш ва уларни хавфсиз сақлашдир. Алоҳида аҳамиятга молик ҳужжатлар тоифасида битирувчилар ва ходимларга оид маълумотлар базасини келтириш мумкин.

Ҳозирда университет битирувчиларининг ўқиганлигини тасдиқловчи маълумотномалари электрон базада шакллантириб борилмоқда, шунингдек, профессор-ўқитувчилар ва ишчи-ходимларнинг меҳнат стажи ва фаолиятини тасдиқловчи архив маълумотлари ҳам рақамли кўринишда сақланмоқда.

Натижада, битирувчи ёки ходим томонидан маълумотнома сўраб мурожаат қилинса, тегишли рақамли архивдан зарур ҳужжат бир зумда топилади ва электрон шаклда тайёрлаб берилади. Бу жараён бутунлай автоматлаштирилган бўлиб, олдинлари кўп вақт оладиган архив маълумотномаларини ҳозир электрон тизим бир неча дақиқада чиқариб бера олади.

Электрон архив базаси йўлга қўйилгани ҳужжатларнинг жисмоний сақланишига доир хавотирларни ҳам бартараф этди. Рақамли архивда ҳар бир ҳужжатнинг электрон нусхаси махсус серверларда сақланади, уларнинг захира (backup) нусхалари яратилади. Бу эса асл ҳужжатлар йўқолиши ёки яроқсиз ҳолга келиши эҳтимолларига барҳам беради ҳамда ҳужжатларнинг сақланиш хавфсизлиги юқори даражада таъминланади. ТДЮУнинг электрон архиви ҳужжатларнинг узоқ муддатли ва ҳимояланган тарзда жамланишини ҳамда исталган пайтда тезкор топилишини кафолатлайди.

Ҳужжатларни электрон шаклда юритиш ва рақамли давлат бошқаруви борасида дунёнинг илғор давлатлари тажрибаси диққатга сазовордир. Жумладан, Эстония Республикаси бугунги кунда энг рақамлаштирилган давлатлардан бири сифатида тан олинган бўлиб, ушбу мамлакат тажрибаси электрон ҳужжат айланишининг улкан самарасини намойиш этади. Эстонияда давлат хизматларининг 99% онлайн режимда ишлайди ва барча расмий ёзишмалар электрон имзо билан тасдиқланади. Натижада, Эстония Бош вазири Таави Рõиваснинг маълум қилишича, давлат бошқарувини тўлиқ рақамлаштириш туфайли мамлакат йилига икки фоиз ЯИМ ҳажмида маблағ тежалишига эришган.

Бошқача айтганда, электрон ҳужжат алмашинуви ва рақамли идентификатсияц тизими туфайли Эстония ҳар йили иқтисодиётида сезиларли маблағ ва вақт иқтисод қилмоқда. Тадқиқотларга кўра, давлат органлари ўртасидаги маълумотлар интегратсияцси Эстонияда бир йилда жамланган ҳолда тахминан 1400 йилга тенг иш вақтини тежашга эришган.

Бу рақамлар электрон ҳукумат тизими нақадар самарали эканини яққол кўрсатади. Эстония мисолида фуқаролар бир идорадан иккинчисига маълумот кўтариб юрмайди, “бир марта ва ягона” принсипци асосида, фуқаро ҳақида маълумот бир марта киритилгач, барча органлар уни такрор сўрамайди. Бунинг ҳуқуқий асоси мустаҳкам бўлиб, электрон ҳужжатлар ва электрон имзога доир қонунлар тизими яратилган. Шу туфайли, Эстония ҳукумати рақамли бошқарув орқали бюджет маблағларини сезиларли тежашга ҳам эришди.

Бу тадбир глобал миқёсда жорий этилса, қанчалик улкан самара беришини тасаввур қилиш қийин эмас. Жанубий Корея ҳам электрон ҳукумат ва электрон ҳужжат айланиши соҳасида жаҳонда етакчи ўринда туради. Корея Республикасида давлат харидлари, сольиқлар, мурожаатлар каби кўплаб жараёнлар тўлиқ рақамлаштирилган бўлиб, бунинг натижасида йирик иқтисодий тежамкорликка эришилган. Хусусан, Корея ҳукуматининг KONEPS номли электрон давлат харидлари тизими мисол тариқасида кўрсатишга арзийди. Ушбу ягона электрон тендер ва контракт платформаси жорий этилгач, тадбиркорлар энди ҳужжат топшириш ёки маълумот излаш учун давлат идораларига боришлари шарт бўлмай қолди. Натижада, KONEPS жорий этилиши эвазига Жанубий Кореяда йилига қарийб 8 миллиард АҚШ доллари миқдорида иқтисодий самарадорликка эришилган, шундан $6,6 млрд бизнес субъектлари вақт ва харажатларини тежаш ҳисобидан, $1,4 млрд эса давлат ташкилотларининг маъмурий харажатлари қисқариши ҳисобидан тежалган маблағдир.

Бундан ташқари, ушбу тизим давлат харидларида шаффофликни ошириб, коррупция хавфини камайтирган (хусусан, прокурамент соҳасидаги шаффофлик кўрсаткичи 20% яхшиланганлиги қайд этилган. КОНЕПС тизими самарадорлиги юксак эътироф этилиб, БМТнинг Давлат хизмати бўйича мукофотига сазовор бўлган ва бир қатор мамлакатлар томонидан модель сифатида ўзлаштирилмоқда.

Жанубий Кореянинг яна бир йирик э-ҳукумат лойиҳаси – “Minwon24” давлат хизматлари порталидир. Бу портал орқали фуқаролар турли маълумотномалар ва сертификатларни онлайн режимда олиши мумкин (“Бир дарча” принципи). “Minwon24” портали туфайли ҳар йили Корея жамияти тахминан 1,5 миллиард АҚШ доллари миқдорида иқтисодий ва ижтимоий фойда кўрмоқда, чунки фуқароларнинг идораларга бориш зарурати камайиб, вақт ва транспорт харажатлари тежалмоқда.

Мутахассислар ҳисоб-китобига кўра, ушбу тизим жорий қилингач, ортиқча қатновлар қисқариши натижасида йилига 22 минг тоннага яқин карбонат ангидрид (CО₂) чиқиндилари камайишига ҳам эришилган, яъни, рақамлаштириш экологик самарадорлик ҳам бермоқда. Кўриниб турибдики, Жанубий Корея тажрибаси ҳужжатларни электронлаштириш нафақат қулайлик, балки улкан иқтисодий самаралар келтиришини рақамлар мисолида исботламоқда.

Дунёнинг бошқа илғор мамлакатлари ҳам ҳужжат айланишини автоматлаштиришга катта эътибор қаратмоқда. Жумладан, АҚШ федератив даражада давлат хизматларини рақамли кўринишга ўтказиш бўйича махсус қонуний ташаббусларни қабул қилган. 2018 йилда АҚШда “21st Century Integrated Digital Experience Act” ( XXI аср Рақамли Тажриба Қонуни) кучга кириб, унда давлат идоралари хизматларини имкон қадар электрон шаклга ўтказиш, рақамли имзоларни жорий этишни тезлаштириш ва фойдаланувчилар учун онлайн хизматларни соддалаштириш вазифалари белгиланган.

Шунингдек, АҚШ Миллий архиви ва ҳужжатлар агентлиги барча федерал идоралар 2022 йилдан бошлаб ўз доимий иш ҳужжатларини фақат электрон тарзда архивлашни талаб қилди. БМТнинг Электрон ҳукумат ривожланиши индексида (EGDI) АҚШ бугунги кунда дунёда 9-ўринни эгаллаб турибди.

Бу кўрсаткич ёмон эмас, аммо мутахассислар АҚШ ҳамон Эстония ёки Жанубий Корея каби етакчи рақамли давлатлардан ортда қолаётганини таъкидлашади.

Шу боис Америкада ҳам давлат бошқарувида янги технологияларни қўллаш борасида Эстония тажрибасидан ўрганиш ва фуқаролар учун бюрократик жараёнларни соддалаштириш юзасидан изланишлар давом этмоқда.

Юқоридаги мисоллар хорижий мамлакатларда электрон ҳужжат айланиши қандай улкан ижобий натижалар берганини яққол кўрсатади. Эстония мисолида вақтдан ва молиявий ресурслардан тежалган улкан ҳажмдаги ютуқлар, Жанубий Корея мисолида  миллиардлаб долларлик самара ва ошган шаффофлик, АҚШ мисолида  рақамлаштиришга интилаётган йирик тизим каби фактлар барчага аён. Бу тажрибалар Ўзбекистонда амалга оширилган рақамлаштириш ишлари нақадар тўғри стратегик йўналишда эканини исботлаб беради. Зеро, электрон иш юритиш ва ҳужжат айланишининг самарадорлиги ҳозирги давр талабидир ва у миллий миқёсда рақобатбардошлик ҳамда ривожланишни таъминлайдиган муҳим омиллардан биридир.

ТДЮУ мисолида кўриш мумкинки, электрон иш юритиш ва ҳужжат айланишини автоматлаштириш борасидаги чора-тадбирлар қисқа вақт ичида ўзининг ижобий самараларини бермоқда. Университет 2020–2021 йилларда иш юритишда рақамли тизимга ўтиш орқали мамлакатимиз раҳбарияти томонидан белгиланган вазифаларни муваффақиятли амалга оширди. Ҳозирги кунга келиб, ТДЮУда ҳар қандай ҳужжат буйруқ, фармойиш, ариза ёки ҳисобот электрон тарзда тайёрланиб, электрон имзо билан тасдиқланмоқда ва заруратга кўра электрон архивдан бир зумда топилмоқда. Бу эса таълим муассасасида бошқарув жараёнларининг тез, шаффоф ва ишончли кечишини таъминламоқда.

Албатта, рақамлаштириш жараёни доимий такомиллаштиришни талаб қилади. Келгусида сунъий интеллект ёрдами билан ҳужжатларни автоматик таҳлил қилиш, маълумотларни қайта ишлашни янада оптималлаштириш каби йўналишлар ҳам амалиётга кириб келиши кутилмоқда. Бироқ айни дамда эришилган натижалар, хусусан, иш юритишнинг тўлиқ электронлашгани бу ТДЮУ жамоасининг замонавий бошқарувга ўтиш йўлидаги муҳим маррасидир. Ушбу тажриба бошқа ташкилотлар учун ҳам намуна бўлиб хизмат қилиши мумкин. Шу ўринда такидлаш лозимки, электрон ҳужжат айланишига ўтиш юридик жиҳатдан пухта асосланган ҳолда амалга оширилиши муҳим.

ТДЮУ тажрибасида барча қадамлар Ўзбекистон қонунчилигига мувофиқ тарзда ташланди, электрон ҳужжат ва электрон имзога оид қонун талабларига риоя қилинди, Президент қарорларида белгиланган муддат ва кўрсатмалар бажарилди, ахборот хавфсизлигини таъминлаш чоралари кўрилди. Натижада, жорий этилган электрон тизим бугун нафақат университет фаолиятини енгиллаштирмоқда, балки ҳуқуқий жиҳатдан ҳам тўлиқ асосланган ва мақбуллигини намойиш этмоқда.

Шохрух Нуруллаев,
Тошкент давлат юридик университети
Мониторинг ва ички назорат бўлими
бош мутахассиси