Ўзбошимчаликнинг ўзи нима? Унинг учун қандай жавобгарлик белгиланган?

Бу ўз хоҳишига кўра, бошқаларнинг ҳуқуқларига, ҳуқуқий нормаларига ҳамда мавжуд қоидаларга мувофиқ ишлашдан бош тортувчи хулқ-атворда кўринади.

Ўзбошимчалик учун жавобгарлик қонунлар ва маъмурий жавобгарлик турли мамлакатларда, шу жумладан Ўзбекистонда ҳам белгиланган. Ўзбекистонда маъмурий жавобгарликка келсак, айрим ҳолатларда ўзбошимчалик учун маъмурий жарималар ёки бошқа жавобгарликлар белгиланган. Масалан, қонунлар ва меъёрий ҳужжатларни бузган ҳолда иш қилган, ўзбошимчалик йўли билан бошқаларнинг ҳуқуқларини бузган шахслар айрим ҳолларда жавобгарликка тортилишига сабаб бўлади.

Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 200-моддасида ўзбошимчалик учун жавобгарлик белгиланган.

Ўзбошимчалик, яъни ўзининг ҳақиқий ёки назарда тутилган ҳуқуқини фуқароларнинг ҳуқуқларига ёки қонун билан муҳофаза этиладиган манфаатларига, давлат манфаатлари ёки жамоат манфаатларига жиддий зарар ёки зиён келтирмаган ҳолда ўзбошимчалик билан амалга ошириш — фуқароларга базавий ҳисоблаш миқдорининг учдан бир қисмидан бир бараваригача, мансабдор шахсларга эса — бир бараваридан уч бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади.

Ўзбошимчаликнинг ижобий ва салбий жиҳатларини таҳлил қилиш муҳим. Чунки бу фаолиятнинг ҳар томонлама тушунилишини ва унга қандай муносабатда бўлиш кераклигини белгилашга ёрдам беради.

Ижобий жиҳатлари:

1. Ижодий ёндашув: Баъзи ҳолларда ўзбошимчалик инсонларга янги ва инновацион қарорлар қабул қилиш имконини беради. Агар инсон қонуний ва ахлоқий чегараларда бўлса, ўз шахсий мустақиллик ва ташаббусини кўрсатиши мумкин.

2. Касбдаги ривожланиш: Маълум бир соҳадаги мутахассис, қонунларга зид бўлмаган ҳолда, инновацион ва ижодий ёндашувлар орқали муаммоларни ҳал қилишга интилиши мумкин. Бу ўз таркибида касбий эволюцияга олиб келиши мумкин.

3. Ишлашда тезкор қарор қабул қилиш: Баъзи бизнес ёки ишдаги ҳолатларда, ўзбошимчалик тушунчаси тезда қарор қабул қилишни, бюрократиядан қочишни ва ишни самарали амалга оширишни таъминлайди.

4. Жамоа учун фойда: Агар кимдир ўзбошимчалик билан уларга ёрдам берадиган, имкониятлар яратиладиган ҳолда ҳаракат қилса, бу жамоа ёки ташкилот учун фойдали бўлиши мумкин.

Салбий жиҳатлари:

1. Қонунбузарлик: Ўзбошимчаликнинг асосий салбий жиҳати — қонунларга хилофлик. Агар кимдир қонунлар ва меъёрий ҳужжатларга зид равишда ҳаракат қилса, бу жамиятнинг ҳуқуқий тартибини бузишга олиб келиши мумкин.

2. Ҳуқуқбузарликлар: Ўзбошимчалик бошқа одамларнинг ҳуқуқларини бузиши мумкин, шунингдек, шахсий манфаатлар ва жамоат манфаатлари ўртасида келишмовчиликларга сабаб бўлиши мумкин.

3. Ижтимоий тартибни бузиш: Ўзбошимчалик кўпинча ижтимоий тартибни бузишга, ҳуқуқий тартибсизликка, жамиятдаги хатти-ҳаракатлар ва фаолиятларнинг беқарорлашишига олиб келиши мумкин.

4. Мулк ҳуқуқининг бузилиши: Ўзбошимчалик бошқа шахсларнинг мулк ҳуқуқларига, эркинликларига хилоф келиши ва уларнинг мол-мулклари ёки шахсий ҳужжатларига зарар етказиши мумкин.

5. Ишчанлик ва иш ҳосилдорлигига салбий таъсир: Ўзбошимчалик олиб келган хатолар ва янглиш қарорлар иш фаолиятида фойдасизлик ва паст иш ҳосилдорлигига олиб келиши мумкин.

6. Хавфсизлик таҳдиди: Агар ўзбошимчалик натижасида жамоат хавфсизлигига таҳдид солинадиган фаолиятлар пайдо бўлса, бу жамиятнинг барқарорлигига зарар етказиши мумкин.

Ўзбошимчаликнинг ижобий жиҳатлари, агар қонунлар ва ахлоқий меъёрларга мувофиқ бўлса, ижодий ва инновацион фаолиятлар орқали фойдали натижаларга олиб келиши мумкин. Аммо унинг салбий жиҳатлари жамиятнинг ҳуқуқий ва ижтимоий тартибини бузиш, қонунбузарлик ва бошқа шахслар ҳуқуқларига зарар етказиш билан боғлиқ бўлиши мумкин. Шунинг учун ҳар доим ҳуқуқий чегаралар ва маъмурий меъёрлар доирасида ҳаракат қилиш муҳим.

Дилмурод Маматмуротов,
“Адолат” миллий ҳуқуқий ахборот маркази
масъул ходими