Сўнгги пайтларда туризм корхоналаридаги ходимларнинг малакаси ва хабардорлиги етарли эмаслиги, ушбу соҳадаги тадбиркорлик субъектларининг катта молиявий йўқотишларга олиб келмоқда.

Бу молиявий йўқотишлар Ўзбекистон учун электрон тўлов тизимидаги фирибгарликнинг янги тури – “Чержбек” (chargeback) билан боғлиқ. Бош прокуратура матбуот хизматининг маълум қилишича, бу жиноий схема Ўзбекистонда аллақачон кенг тарқалиб, бир қатор тадбиркорлик субъектлари бундай ноқонуний хатти-ҳаракатлардан жабр кўрган.

“Чержбек” – бу карта эгаси томонидан хизмат кўрсатувчи банк орқали банк карта операциясига эътироз билдириш ва бекор қилиш тартиби. Дастлабки ҳимоя функциясига қарамай, “чержбек” механизми нотўғри даромад кўриш учун тобора кўпроқ фойдаланилмоқда.

“Чержбек” тартибидан фирибгарлик мақсадларида фойдаланиш Ўзбекистон учун ҳамон нисбатан янги ҳодиса бўлиб қолмоқда. Бироқ, ҳуқуқни қўллаш амалиётида бундай суиистеъмолликлар учун аллақачон аниқ прецедентлар мавжуд.

Жумладан, мижоз интернет-дўкондан 8 миллион сўмлик ноутбукни банк картаси орқали онлайн тўлов орқали харид қилгани қайд этилган. Бир муддат вақт ўтгач, ушбу картанинг қонуний эгаси бундай операцияни амалга оширмаганлиги сабабли хизмат кўрсатувчи банкка тўловни қайтариш (чержбек) талабани билдирган.

Банк бу маблағни товар сотувчиси ҳисобидан чиқариб, мижозга 8 миллион сўм қайтарди. Сотувчи харидни маълум бир тўловчи томонидан амалга оширилганлигини исботлай олмади, чунки у мижозни аниқлаш учун қўшимча чоралар кўрмаган.

Натижада, бундай ҳолатларга тегишли чоралар кўрилмагани учун “чержбек” механизмидан нотўғри фойдаланиш натижасида компаниялар зарар кўрмоқда. Айни пайтда ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари томонидан “чарджбек” фирибгарлигини текшириш ва олдини олишнинг аниқ методологияси ишлаб чиқилмаган. Банкларда ҳам ушбу механизм билан боғлиқ ҳолатларни аниқлаш ва тадбиркорларнинг қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича ҳозирча махсус тартиблар мавжуд эмас. Бизнесга оид рискларини камайтириш учун ушбу масалалар доирасида қўшимча ишлар қилиниши керак.

Миллий молиявий тадқиқотлар агентлиги (ММТА) томонидан ўтказилган тадқиқотга кўра, 2021 йилда Россияда карталарни қабул қилувчи корхоналарнинг 35 фоизи “чержбек” ҳужумига учраган.

Шу билан бирга, маблағни қайтариб олиш ўртача ҳисоби 12,300 рублни ташкил этган. Нақд пульсиз ҳисоб-китоблар улушининг ортиб бораётганлиги ва норматив-ҳуқуқий базанинг номукаммаллиги мазкур жараённинг ҳаракатга келтирувчи воситаси бўлиб қолмоқда.

Ўзбекистон Марказий банки маълумотларига кўра, 2022 йилда чакана тўловларнинг умумий ҳажмида тўлов карталаридан фойдаланган ҳолда амалга оширилган операциялар улуши 65 фоизга етди. Бу билвосита “чержбек” потенциал хавфларининг ортиб бораётганидан далолат беради.

Одатий фирибгарлик схемасидан фарқли ўлароқ, “чержбек” тартиби тўловни қабул қилиб олувчининг айбини исботлашни талаб қилмайди. Мижознинг олинган товар/хизматларнинг йўқлиги ёки компания томонидан фирибгарликда гумон қилинганлиги ҳақидаги баёнотининг ўзи етарли. Исботлаш мажбурияти тадбиркор зиммасига тушади, бу масофавий савдо шароитида қийин, айниқса мижоз бошқа давлат фуқароси бўлса.

Суд амалиётининг таҳлили чарджбекдан нотўғри фойдаланишнинг одатий схемаларини кўрсатади:

- кейинчалик қайтариб бериш шарти билан товарларни ҳақиқатда қайтариб бермасдан сотиб олиш;

- ўғирланган деб эълон қилинган карта орқали тўлов қилиш, қонуний эгаси томонидан “чержбек” мақсадида;

- бошқа фуқаронинг картасидан фойдаланиш;

- етказиб бериш орқали харид қилиш, лекин гўёки қабул қилинмади деган важ орқали “чержбек” операциясини амалга ошириш.

Қабул қилинган маблағларнинг қонунийлигини исботлаш вақт ва молиявий харажатлар талаб қилади. Тўғридан-тўғри йўқотишдан ташқари, битимлар бўйича тез-тез эътирозлар келиб тушиши натижасида компаниялар ўз обрўсига путур этказади ва жарималар тўлашига олиб келади.

“Чержбек” орқали юзага келиши мумкин бўлган хавфларни минималлаштириш учун мутахассислар қуйидагиларни тавсия қиладилар:

биринчидан, тўловни амалга оширишда тўловни амалга оширувчиларни тўлиқ текшириш;

иккинчидан, харидор тўғрисидаги ва сотиб олиш параметрлари ҳақидаги маълумотларни ёзиб олиш.

Шундай қилиб, нақд пульсиз тўловлар ўсиши шароитида Ўзбекистонда хўжалик юритувчи субъектлар учун “чержбек” механизмидан нотўғри фойдаланиш долзарб муаммо ҳисобланади. Ушбу муаммоларни ҳал қилиш учун норматив қоидалар ва ҳуқуқий тартиб-таомилларни такомиллаштириш, мижозларни идентификациялаш технологияларидан фойдаланиш, шунингдек, тадбиркорлар билан тушунтириш ишларини олиб бориш каби комплекс чора-тадбирлар талаб этилади.